فایلستان

مرگ تولد بزرگ‌تر از تولد اولیه انسان است، و این جوهر مدبّرِ متصرف در ماده به جهت ذات نورانی خود به حدّ طاقت بشری بر تمامی حقایق عالَم هستی توان آگاهی دارد و خلاصۀ نظام هستی و بزرگ‌ترین لذّت نفس را رهایی از ظلمات جهل و شقاوت و وصول به انوار مجرّده و شهود حق می‌داند.

از نور مجرد یا نور الأنوار، دو نوع نور ساطع می‌شود. انوار اسپهبدیۀ مدبره و انوار قاهره؛ انوار اسپهبدیه در نفوس انسانی و فلکی متجلّی می‌شوند که نمود آنها در عالَم نفس، عالم صُِور، عالَم مثال و عالَم ماده پدیدار می‌شود. انوار قاهره نیز طول و عرضی دارند که در شق طولی آن که به نور برین هم از آن تعبیر می‌شود رابطه عِلّی و معلولی، تقدم و تأخر معنا پیدا می‌کند و عرضی هم در عقول عرضیه، ارباب انواع، ربّ نوع، مُثُل افلاطونی نماد و نمود دارد.

 «ثُمَّ اسْتَوی‌ إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ».  پس، تعبیر به «دخان» فرموده، با آنکه افلاک و فلکیّات، اجسامی هستند بسیطه و نوریّه، خالی از صفات عنصریّه، کما اشار الیه فی قوله، عزّ من قائل: «وَ جَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً» و ایضا: «وَ بَنَیْنافَوْقَکُمْ سَبْعاً شداداً» ، و غیر ذلک، از آیات، در تعظیم سماوات، به این جهت که مانند روح بخاری دخانی «انسان صغیر» است که حیاتش به او انجام‌پذیر است.

چیزی که حاصل از حرکت فلک الافلاک است، منتها در طبیعت متصرّم بودن خصوصیت دارد، بدین معنی که از آن چیزی منعدم و جزئی موجود می‌شود. نمونه این در غیر عالم طبیعت در عالم دهر است که از تصرّم و خصوصیات طبیعت عاری شده و روح این زمان است؛ چنانکه آن فرد برزخی انسان، روح افراد طبیعت بوده و افراد طبیعت در عرض هم قرار گرفته و آن فرد برزخی به واسطه اکملیت در آنهاست و به واسطه او بر افراد ارضیه افاضه می‌گردد.

ای مه بر آمدی و تابان گشتی‌

گرد فلک خویش خرامان گشتی‌

چون دانستی برابر جان گشتی‌

ناگاه فرو شدی و پنهان گشتی‌

روی تو خوش می‌نماید آینه ما

کآینه پاکیزه است و روی تو زیبا

چون می روشن در آبگینه صافی

خوی جمیل از جمال روی تو پیدا

هر که دمی با تو بود یا قدمی رفت

از تو نباشد به هیچ روی شکیبا

صید بیابان سر از کمند بپیچد

ما همه پیچیده در کمند تو عمدا

طایر مسکین که مهر بست به جایی

گر بکشندش نمی‌رود به دگر جا

غیرتم آید شکایت از تو به هر کس

درد احبا نمی‌برم به اطبا

برخی جانت شوم که شمع افق را

پیش بمیرد چراغدان ثریا

گر تو شکرخنده آستین نفشانی

هر مگسی طوطیی شوند شکرخا

لعبت شیرین اگر ترش ننشیند

مدعیانش طمع کنند به حلوا

هر که در این خاک عداوت فن است

خاک شود آخر اگر آهن است

آینه هر چند بود صاف دل

زنگ برآرد چو بماند به گل

بگذر ازین خاک و گل عمر کاه

چند کنی آیینه دل سیاه

خیز و صفایی بده آیینه را

زو بزدا ظلمت دیرینه را

آینه کز زنگ شده تیره رنگ

مالش خاکستر از او برده رنگ

آتشی از فقر و غنا برفروز

هر چه بیایی ز علایق بسوز

زان کف خاکستری آور به کف

زنگ از آن آینه کن برطرف

تا چو نظر جانب او افکنی

دیده شود هر چه بود دیدنی

آه که آیینه به زنگ اندر است

هر نفسش تیرگی دیگر است

بر همه روشن بود آیینه وار

کز نفس آیینه رود در غبار

آینهٔ دل که پر از نور باد

از نفس تیره دلان دور باد

زنگ و غباری چو شود حایلش

رفع نماید دم صاحب دلش

چرخ نگر کز نفس جان فزا

ز آینه خور شده ظلمت زدا

هر نفسی را نبود این اثر

می‌وزد این باد ز باغ دگر

کی به همه عمر دم ما کند

آنچه به یک دم دم عیسا کند

روح فزاید دم روح الهی

با نفس روح کند همرهی

ای آینه را داده جلا صورت تو

یک آینه کس ندید بی صورت تو

نی نی که ز لطف در همه آینه‌ها

خود آمده‌ای به دیدن صورت تو

یافت آیینه زنگیی در راه‌

و اندرو روی خویش کرد نگاه‌

بینی پخچ دید و دو لب زشت‌

چشمی از آتش و رخی زانگشت‌

چون برو عیبش آینه ننهفت‌

بر زمینش زد آن زمان و بگفت‌

کان که این زشت را خداوندست‌

بهر زشتیش را بیفکندست‌

گر چو من پرنگار بودی این‌

کی در این راه خوار بودی این‌

بی‌کسی او ز زشت خویی اوست‌

ذلّ او از سیاه رویی اوست‌

یک نفر عرب بیابان نشین که چهره‌ای زشت داشت، آیینه‌ای پیدا کرد. همین که خود را در آن دید (به جای این که به زشتی خود اعتراف کند) آیینه را زشت دانست و آن را پرت کرد و گفت صاحبت حق داشته خود را از شر تو راحت کند! عربی بیابان نشین چشمش به آیینه‌ای که در زباله‌دان بود افتاد. چهره خود را در آن دید. اما به سبب زشتی تصویر (به جای این که خود را علت زشتی بداند، از آیینه) به خشم آمد و پرتش کرد و گفت اگر خیری در تو بود این چنین تو را به زباله دانی نمی‌انداختند!