فایلستان

قدما نظریه‌ای داشتند که این نظریه امروز دیگر مورد قبول نیست یا لااقل مورد تردید است و آن این است که برای هر عنصری از عناصر و برای هر مرکبی ـ که آن مرکب هر عنصری که بر او غلبه داشته باشد قهرآ حکم همان عنصر را دارد ـ یک مکان و حیز طبیعی قائل بودند. آنها که قائل به چهار عنصر بودند (آب و خاک و هوا و آتش) برای هریک از اینها یک حیز و محل طبیعی قائل بودند، طبق آنچه که معروف است و شنیده‌اید که حیز طبیعی خاک مرکز عالم است و حیز طبیعی آب، قسمتی است که محیط بر خاک است و حیز طبیعی هوا محیط بر آب و خاک هر دو است و آتش هم محیط بر هر دو. آنوقت این حرکات رو به پایین آب و خاک و حرکات رو به بالای هوا و آتش را بر همین اساس توجیه می‌کردند. اینچنین حیز طبیعی برای اشیاء قائل شدن بدون فرض آن افلاک، امکان‌پذیر نیست، یعنی این امر بر اساس این است که ما مرکز زمین را مرکز عالم بدانیم و محیط افلاک را محیط عالم بدانیم و محیط سطح محدّب فلک اعلی را آخرین حد عالم بشماریم. روی آن حسابها بود که مسأله مکان طبیعی و حیز طبیعی به وجود می‌آمد.

همه اشیای موجود در عالَم اَجرام اَثیری و عنصری اَعمّ از افلاک و ستارگان و مرکباتِ عالَم عناصر، همه مِثال و ظِلّ جواهر نورانی مجرّدی هستند که در عالم اَنوار جای دارند و نور و ضیای عَرَضی اینها، شبح مثالی از نور و ضیای واقعی و ذاتی آنهاست.

عناوین مجازی آدینده است 

به نزد مردم اهل طریقت

خیالی بیش نبود آدینده 

تو پنداری که می باشد حقیقت

در بدایت فطرت موجودات: بدان که حق- سبحانه و تعالی- اوّل چیزی که بیافرید، عقل بود؛ قوله علیه السلام «أَوَّلُ ما خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْلِ» و عقل را سه معرفتْ عطا گردانید:اوّل، معرفت خود، دوم، معرفت حق، سوم، معرفت احتیاج او به حق. و از هر معرفت، چیزی در وجود آمد از معرفت خود، نَفْس دیگر و از معرفت حق، عقل دیگر پیدا شد و از معرفت احتیاج او به حق، جسمی دیگر شد و از عقل کل، همین پیدا شد و از عقل دوم، سه معرفت پیدا شد و از آن سه معرفت او هم بدین طریق، عقلی دیگر و نَفْسی دیگر و جسمی دیگر پیدا شد تا نُه مرتبه. پس نُه عقل و نُه نَفْس و نُه جسم پیدا شد و آن نُه جسم، نُه فلک‌اند و آن نُه نَفْس، نُه نفوس فلک است و نُه عقل، نُه عقولِ افلاک است.

فلاسفه در بیان چگونگی نظام آفرینش و خلقت جهان میگویند که اول ما صدر از ذات حق تعالی عقل است و از عقل اول باعتبار جهت خستی که دارد فلک الافلاک خلق شده است و به ترتیب افلاک دیگر و بالجمله حکما بعد از عالم مجردات در نظام خلقت عالم جسمانی را قرار داده‌اند و آن را مرکب از نه فلک تو در تو میدانند که محیط و محدد همه را فلک الافلاک و فلک اقصی و فلک اطلس و غیره نامیده‌اند دوم فلک ثوابت که در زبان متشرعین کرسی نامیده شده است و مرکز استقرار ثوابت است سوم زحل و چهارم مشتری و پنجم مریخ و ششم فلک خورشید و هفتم فلک زهره و هشتم عطارد و نهم فلک قمر.

فنا سه قسم است. فناء علماء باللّه و فناء سالکان و ارباب احوال و فناء عارفان مستغرق فی اللّه و آن را سه درجه است اول فناء معرفت در معرفت که علمی است دوم فناء عیان در معاین که فناء جلی است سوم فناء طلب است‌.

فناء نزد اهل حقایق عبارت از عدم شعور شخص است بواسطه استیلای ظهور وجود حق بر باطن او.

و باز فنا عبارت از سقوط اوصاف مذمومه است همان طور که بقاء وجود اوصاف محموده است  فناء فی اللّه تبدل صفات است به صفات الهیه و فناء فی الرسول تبدیل صفات انسانی است بصفات نبی و رسول.

مه و خورشید و استاره بر این گردون گردانند 

به حکم حجت قاطع براه عاشقی پویا

زذره تا مجره از رقیقت تا حقیقت را

بیابی راکع و ساجد بحمد و مدح حق گویا

دو عالم یک مصلی هست و دائم در صلاتستند 

همه اشباح در اینجا همه ارواح در آنجا

ابن سینا اجسام عالم را به دو گونۀ اثیری و عنصری تقسیم کرده است، و می‌نویسد: جسم اثیری آن است که فقط یک صورت می‌پذیرد و ضد ندارد و حدوث آن بر سبیل ابداع است، نه تکوین از شیء دیگر؛ و همچنانکه که عناصر چهارگانه، ارکان عالم عناصرند، افلاک و کواکب نیز ارکان عالم اثیرند . فلکیات صورت خود را از دست نمی‌دهند   و همواره به حرکت دورانی متحرک، و از طبایع چهارگانه خارجند و بر عنصریات تأثیر می‌گذارند، یعنی قوت و طبعشان مبدأ احوال عارض بر عالم عناصر است. یکی از سه‌گونه حرکت طبیعی اجسام بسیط نیز ویژۀ اجسام اثیری است که همواره در مواضع طبیعی خود حرکت می‌کنند.

افلاک مجسم بطور کلی نه فلک اند , و بعد از تجزیه بیست و چهار فلک می شوند . فلک نهم را فلک حرکت اولی دانسته اند , و فلک هشتم را فلک حرکت ثانیه ثوابت , و هفت فلک کلی دیگر را برای حرکات گوناگون هفت کوکب سیار . هر یک از این هفت فلک کلی بدین گونه تجزیه می شود : زحل و مشتری و مریخ و زهره هر یک را سه فلک است , و شمس را دو فلک است , و هر یک از عطارد و قمر را چهار فلک , که مجموع بیست و چهار فلک است , ده فلک موافق مرکزند - یعنی مرکز آنها با مرکز زمین یکی است - , و هشت فلک خارج مرکز که مرکز آنها خارج از مرکز زمین است , و اوج و حضیض کوکب , از این فلک خارج مرکز است . و شش فلک تدویرند.