فایلستان

دین‌پژوهان بر این باورند که در باورهای اغلب ادیان، هر چیز در جهان دارای دو جنبۀ مینویی (روحانی، غیرمادی)، و گیتایی (مادی و دنیوی) است. به بیان دیگر، هر پدیده‌ای در گیتی نمونه‌ای مینوی، و وجهی مثالی دارد که برین و ناپیدا ست . به این ترتیب، گاه اقلیم هشتم ــ که با هفت اقلیم جغرافیایی عالم متفاوت است ــ تداعی‌گر بهشت، و نمونۀ آرمانی هفت اقلیم دیگر معرفی می‌شود. رد پای این عالم مینوی را می‌توان در شهر خوبان افلاطون ، اُگدوآد گنوسی، وَرِجَمکرد یا بهشت ییمۀ (جمشید) اوستایی، قلعۀ کنگ دژ سیاوش در اساطیر ایران باستان، تیرنانوگ یا سرزمین جوانی جاودان اقوام سلتی، بهشت غرب یا سوکاوَتیِ آمیتابهۀ بـودا ــ که نشانـی از تولد دوباره در جهانـی برتر است ــ اورشلیم ‌آسمانیِ کتاب مقدس، و سرانجام عالم هولوگرافیک در کشفیات علوم جدید با کیفیات لامکانی‌اش، یافت.در متون اوستایی، از ورجمکرد یا بهشت ییمه که به فرمان اهوره‌مزدا و به دست جمشید در ایران‌ویج ساخته شد، سخن به میان می‌آید که در آن دروازه‌ها و دیوارهایی که از خود نور می‌تراود و مردمانش پدیدار و پنهان شدنِ ستارگان و ماه و خورشید را تنها سالی یک‌بار می‌بینند، زیبایی خیره‌کننده‌ای را مجسم می‌کند که تداعی‌گر همان شهرهای عالم مثال است . قلعۀ کنگ دژ در اساطیر ایرانی نیز، با وسعت، درخشش و زیبایی‌اش، و کوهی بر گرداگرد آن و هفت دیوار از فلزها و سنگهای درخشان که آن را احاطه کرده‌اند، هفت رودخانه و باغها و فضایی با شکوه به دور از پیری و مرگ، وصف شده است. در این اسطوره‌ها آمده است که کیخسرو با هفت شهریار به همراه سوشیانت، سومین و آخرین منجی زردشتی، به این دژ می‌روند تا پس از درهم شکستن اهریمن، به دیار خود، ایران ویج، بازگردند، نیز مشابه جزیرۀ خضراء در منابع اسلامی و شهرهای خیالی عالم مثال است.

دیدار با خضر پیامبر(ع) در متون عرفانی به خوبی ارتباط آنها را با عالم مثال بیان می‌کند . کوه کیهانی قاف یا همان کوه اساطیری البرز در اوستا که دو شهر زمردین و عرفانی ـ تمثیلیِ جابلسا و جابلقا در دو انتهای آن واقع‌اند و در پس آن، قوس محدب فلک نهم یا فلک الافلاک است، نیز بخشی از جغرافیای شهودی است که مرز عالم ما و آغاز عالم خیال را نشان می‌دهد. درواقع، تنها با گسست ناگهانی از آفاق جغرافیایی عالم می‌توان بر این اقلیم دست یافت و نفوذ در چنین ساحتی همواره مستلزم نوعی جذبه و درونی شدن است که به بیرون از این عالم راه می‌نمایاند. به محض خروج از این عالم اتّجاه، دیگر پرسش از کجایی معنایی ندارد، زیرا این مکانی بیرون از مکان است که  آن را «ناکجاآباد» می‌نامند، یعنی «جایی» که در هیچ‌جا نیست، بلکه خودش جا دهنده است. به بیان دیگر، این مکان است که در آن جای دارد و جای آن همه‌جا ست. از این‌رو، شناسایی سپهرهای فراحسی، همچون خاور باطنی، شمال کیهانی و قطب آسمانی نیازمند ورود به این عالم درونی یا اقلیم هشتم است .

همان اقلیم هشتم یا اقلیم نفس است، زمینی بی‌کرانه که خود شامل آسمانها و زمینها، فردوسها و دوزخها ست، و آنجا که نفس خود را نظاره می‌کند، عالم تجلیات الٰهیه بر عارفان، که هنگام مکاشفه، با ارواحشان و نه با اجسام، به آن داخل می‌شوند و عجایب این ارض را به صورت خلایق گوناگون، طعام و روائح و نعمتهای وصف‌ناپذیر شهود می‌کنند .

تعبیرهای افسانه‌ای قصص قدیمی دربارۀ جابلقا و جابلسا در اشعار و ادبیات فارسی به صورت نمادی از دورترین نقطۀ خاور و باختر، یا ابتدا و انتهای عالم، یا محلهایی با جغرافیای نامعین، موهوم و دور از دسترس آمده است دو شهر رمزی، که نه در ارض جغرافیایی، بلکه در ارض ملکوت، عالم مثال، عالم برزخ، عالم خیال منفصل، اقلیم هشتم و خلاصه در عالم هورقلیا واقع‌اند، به دو شهر مشرقی و مغربی، که یکی عالم ارواح یا مرتبۀ الوهیت، و دیگری عالم اجسام یا مرتبۀ انسانیت است، تعبیر کرده‌اند. جابلقا، عالم مثال در مشرق ارواح، مشتمل بر صور عالم، و برزخی میان غیب و شهادت یا ارواح مجرده و اجسام است، و جابلسا، عالم مثال در مغرب اجسام، و برزخی است از ارواح پس از مفارقت از نشئت دنیا، همراه با صور همۀ اعمال نیک و بدی که کسب کرده‌اند. اما این دو برزخ متفاوت‌اند، زیرا نسبت برزخی که قبل از نشئت دنیویه است به نشئت دنیا، اولیت است و نسبت برزخی که بعد از نشئت دنیویه، و از مراتب معراج است به نشئت دنیا، آخریت است؛ بنا بر این، اتصال دو نقطه جز در حرکت دوری متصور نیست. اما هر دو عالم، روحانی و از جوهر نورانی و غیرمادی، و مشتمل بر صور مثالی‌اند .

حق آن است که وجود را حقیقتی واحد و درجات مختلف است; و افراد آن به لحاظ حقیقت و ذات با یکدیگر اختلافی ندارند; بلکه اختلاف آنها ناشی از هویّتهای آنهاست که اموری زائد برحقیقت وجود نیست; چراکه تعیّن و تمیّز در هویّتها به نفس هویّتهای آنهاست; که در سنخ حقیقت با یکدیگر هماهنگی دارند; و پاره ای بر پاره ای دیگر از حیث ذات و حقیقت تقدّم دارند و این تقدّم ناشی از گونه های اختلافهای تشکیک انگیز است ـ از اولویّت و عدم آن و تقدّم و تأخّر و قوّت و ضعف ـ پس وجودی که آن را سبب نیست از موجودات دیگر به موجودیّت سزاوارتر است; و به تقدّمی ذاتی مقدّم است بر تمام موجودات; بلکه تمامی موجودات همچون سایه ها و رشحاتی هستند برای نور هستی او و دریای نیکی و بخشندگی او. همچنین تمام وجودات عقلی مقدّم اند بر آنچه پس از آنها می آید; و وجود جوهر مقدّم است بر وجود عرض.

عزیز جانی باید که او را بر اسرار «بسْمِ اللَّهِ» اشرافی دهند، یک شظیة از حقیقت این نام بر کنگره طور تجلّی کرد طبق طبق از وی میشکافت، و از هم فرو میریخت، تا در عالم ذرّه ذرّه گشت.

آدم صفی که بدیع قدرت و صنیع فطرت و نسیج ارادت بود، در نخستین منزل وجود در صدر دولت بر تخت بخت نشست و مسجود مقربان گشت. از بهر آنکه ترنم حال پاک وی در طنین انس این کلمات بود.
 

 هرکه نعمت بیند، بر خود بیند خود را دیده باشد و هر که منعم بیند به وی بیند، خود را ندیده باشد.

شد روان از خیمه بر چرخ بلند

خصم در غوغا و شه رفته ز هوش

کآمد او را نالۀ خواهر بگوش

کای امیر کاروان کربلا

کوفیان بر غارت ما زد صلا

دیده بگشا سیل لشگر بین بدشت

دستگیری کن که آب از سرگذشت

غنچه های بوستان بوتراب

رفت بر باد و گلستان شد خراب

شه چو بشنید این صدای جانگداز

غیرت الله چشم حق بین کرد باز

بی محابا رو سوی لشگر نهاد

پای رفتارش نماند و سر نهاد

چون نشست از پا خدیو مستطاب

کرد با کافردلان روی عتاب

کای گروه کفر کیش و بد نهاد

گر شما را نیست بیمی از معاد

هین بیاد آرید از احساب خویش

رسم احراز عرب گیرید پیش

خون من گر بر شما آمد مباح

نیست این مشت عقایل را جناح

باز گردید ای گروه عهد سست

هین فرو ریزید خون من نخست

شمر دون با خیل لشگر زان عتاب

کرد روی سوی خدیو مستطاب

شد فضال آسمان نیلی ز گرد

کس نشد واقف که او با شه چه کرد

کاخ گردون را چو خون از سرگذشت

فاش شد که خنجر از خنجر گذشت

از فلک بر سر زنان روح الامین

بر زمین آمد بصد شور و حنین

گاه بر چپ میدوید و گه براست

کای گروه این نور چشم مصطفی است

ایستاده بر سر اینک جدّ او

چشم حسرت بر نهال قدّ او

ترسم از آهی جهان بر هم زند

آتش اندر مزرغ آدم زند

ای ذبیح عشق ای زاد خلیل

ای فدایت صد هزاران جبرئیل

بی تو فرگاه نبوت شد بیاد

خاک عالم بر سر جبریل باد

بضعۀ زهرا بصد فریاد و آه

پابرهنه تاخت سوی حربگاه

دید جسمی در میان خون نگون

قاتلان آورده بر وی روز خون

غیرت الله نالۀ چون رعد کرد

تو ستاده میکنی بر وی نگاه

زان سپس با لشگر کین با عتاب

کرد آن بانوی باغیرت خطاب

کاین حسین است ای گروه بیوفا

وارث حیدر سلیل مصطفی

خون او خون خداوند ودود

گر نبود آنخون خداوندی نبود

خون صدّیقان بپالودند و زان ره ساختند

جز بدل رفتن در آن ره یک قدم را بار نیست.