فایلستان

هیات فلک یعنی قبه جسم کل نسبت به زمین , از سخن سرایان به خیمه و کله تشبیه و تعبیر شده است . اکنون سخن ما این است که از این خیمه در لسان روایت تعبیر به قبه شده است و خیمه و قبه خیلی باهم شبیه اند یعنی فلک چون گنبدی بر روی زمین است و نسبت به حرکت اولی گنبد دوار , بلکه نسبت به حرکت ثانیه هم ولکن آن سریع و این بطی ء , و این به توالی و آن بخلاف توالی , آنگاه در روایت از دائره نصف النهار تعبیر به وسط قبه گردیده است که چون شمس از وسط قبه زایل شده است وقت صلوة ظهر فرا رسیده است .

جهان هستی از تجلّی مستمرّ ذات الهی در کسوتِ اسما و صفات، پدید می‌آید و برترین بنیاد هستی، همانا «حقّ» است که جانِ جهان است و به کلّیت‌ خویش، یعنی جامعیّت و احاطه قیّومی خود در هر ذرّه‌ای از ذرّاتِ وجود متجلّی است.

جهان، مُتفّق بر الهیّتش‌

فرومانده از کُنهِ ماهیتش

بشر، ماورای جلالش نیافت‌

بصر، منتهای جمالش نیافت‌

نه ادراک در کُنه ذاتش رسید

نه در کُنه بی چونِ سُبحان رسید

که خاصان در این ره، فَرَس رانده‌اند

به «لااحْصی» از تگ، فرو مانده‌اند.

گر گریزی بر امید راحتی‌

ز آن طرف هم پیشت آید آفتی‌

هیچ کُنجی بی‌دد و بی‌دام نیست‌

جز به خلوتگاه حق آرام نیست.

ای آنکه خود انجامی و آغاز ایدوست

هستی توئی و نداری انباز ایدوست

کارم بگره فتاد چون جوزگره

باید که زدست تو شود باز ایدوست

افلاک مجسم بطور کلی نه فلک اند , و بعد از تجزیه بیست و چهار فلک می شوند . فلک نهم را فلک حرکت اولی دانسته اند , و فلک هشتم را فلک حرکت ثانیه ثوابت , و هفت فلک کلی دیگر را برای حرکات گوناگون هفت کوکب سیار . هر یک از این هفت فلک کلی بدین گونه تجزیه می شود : زحل و مشتری و مریخ و زهره هر یک را سه فلک است , و شمس را دو فلک است , و هر یک از عطارد و قمر را چهار فلک , که مجموع بیست و چهار فلک است , ده فلک موافق مرکزند - یعنی مرکز آنها با مرکز زمین یکی است - , و هشت فلک خارج مرکز که مرکز آنها خارج از مرکز زمین است , و اوج و حضیض کوکب , از این فلک خارج مرکز است . و شش فلک تدویرند .

زمان‌ و مکان‌ از لواحق‌ اجسام‌ طبیعیند. زمان‌ امری‌؛ است‌ متوهم‌ که‌ دارای‌ وجود عینی‌ نیست‌. حرکات‌ سپهرها یا حرکات‌ چیزهایی‌ متحیّز، چون‌ به‌ پرسش‌ِ «مَتی‌» (چه‌ هنگام‌)، پیوسته‌ شوند، زمان‌ ظاهر می‌شود. جا و زمان‌ دارای‌ عینی‌ نیستند، بلکه‌ چیزهایی‌ متحرک‌ و ساکن‌ دارای‌ وجودند. مکان‌ هم‌ امری‌ است‌ که‌ چیزهای‌ جای‌ گیر «بر» آن‌ استوارند نه‌ «در» آن‌. پس‌ مکان‌ نیز امری‌ نسبی‌ است‌، در عینی‌ موجود که‌ چیز جای‌ گیر «بر» آن‌ استوار می‌شود یا با انتقالهای‌ خود «بر» آن‌، آن‌ را قطع‌ می‌کند، اما نه‌ اینکه‌ «در» آن‌ باشد. بدین‌ سان‌ زمان‌ و مکان‌، مربوط به‌ نحوة ادراک‌ انسانند، نه‌ به‌ خود آنها و نه‌ به‌ ذات‌ِ موصوف‌ به‌ آنها، یعنی‌ اجسام‌ طبیعی‌ .

برزخ‌ عبارت‌ است‌ از امر جدا کنندة میان‌ دو چیز که‌ هرگز به‌ هیچ‌ یک‌ از دو سو تجاوز نمی‌کند، مانند خط فاصل‌ میان‌ سایه‌ و خورشید. اگر هم‌ حس‌ از جدا کردن‌ میان‌ آنها ناتوان‌ باشد، عقل‌ حکم‌ می‌کند که‌ میان‌ آنها حایلی‌ است‌ که‌ آنها را از هم‌ جدا می‌کند. این‌ حایل‌ِ معقول‌، همان‌ برزخ‌ است‌، اگر با حس‌ ادراک‌ شود، یکی‌ از دو امر است‌ و دیگر برزخ‌ نیست‌. اکنون‌ چون‌ برزخ‌ امری‌ است‌ جدا کننده‌ میان‌ معلوم‌ و نامعلوم‌، معدوم‌ و موجود، منفی‌ و مثبت‌، معقول‌ و غیر معقول‌، از این‌ رو اصطلاحاً برزخ‌ نامیده‌ شده‌ است‌.

هستی‌ دارای مراتب‌ پنجگانه‌ است‌ که‌ «حضرات‌ خمس‌» نامیده می شود . این‌ مراتب‌ همچنین‌ «تنزلات‌ پنجگانة» ذات‌ احدیت‌ به‌ سوی جهان‌ آشکار، یعنی‌ جهان‌ حس‌، نامیده‌ می‌شوند: ۱. تجلی‌ ذات‌ در صورتهای اعیان‌ ثابته‌ که‌ همان‌ عالَم‌ معانی‌ است‌؛ ۲. تنزل‌ از عالم‌ معانی‌ به‌ تعیّنات‌ روحی‌ که‌ جهان‌ ارواح‌ مجرد است‌؛ ۳. تنزل‌ به‌ تعینات‌ نَفْسی‌ که‌ عالَم‌ نفوس‌ ناطقه‌ است‌؛ ۴. تنزلات‌ مثالی‌ِ متجسّد و متشکل‌ از غیر مادّه‌ که‌ همان‌ عالم‌ مثال‌ و در حقیقت‌ خیال‌ جهان‌ است‌؛ ۵. جهان‌ اجسام‌ مادی، یعنی‌ جهان‌ حس‌ و آشکاری .

حقیقت‌ خیال‌ دگرگونی‌ (تبدّل‌) است‌ در هر حال‌ و ظهور در هر صورتی‌. هیچ‌ وجود حقیقی‌ نیست‌ که‌ دگرگونی‌ نپذیرد، جز خدا. در هستی‌ِ محقق‌ جز خدا نیست‌، اما آنچه‌ غیر از اوست‌، در وجود خیالی‌ است‌. حق‌ در این‌ وجود خیالی‌ - اگر در آن‌ پدیدار شود - بر حسب‌ حقیقتش‌ پدیدار می‌شود نه‌ به‌ ذاتش‌ که‌ وجود حقیقی‌ از آن‌ِ اوست‌. هر چه‌ جز ذات‌ حق‌ است‌، خیالی‌ است‌ حایل‌ و سایه‌ای‌ زایل‌. هیچ‌ وجودی‌، در دنیا و آخرت‌ و آنچه‌ میان‌ این‌ دو هست‌، هیچ‌ روحی‌ و نفسی‌ و هیچ‌ چیزی‌ از آنچه‌ غیر از خداست‌، یعنی‌ ذات‌ حق‌، بر یک‌ حالت‌ باقی‌ نمی‌ماند، بلکه‌ همواره‌ و همیشه‌، از صورتی‌ به‌ صورتی‌ مبدل‌ می‌شود. خیال‌ هم‌ جز این‌ نیست‌ و این‌ عین‌ معقولیت‌ خیال‌ است‌ .