فایلستان

از قضا مجنون ز تب شد ناتوان

قصد فرمودی طبیب مهربان

آمد آن فصاد و پهلویش نشست

نشتری بگرفت و بازویش به بست

گفت مجنون با دو چشم خونفشان

بر کدامین رگ زنی تیغ ای فلان

گفت این رگ ، گفت از لیلی پر است

این رگم پر گوهر است و پر در است

تیغ بر لیلی کجا باشد روا

جان مجنون باد لیلی را فدا

گفت فصاد آن رگ دیگر زنم

جانت از رنج و عنا فارغ کنم

گفت آن هم جای لیلای من است

منزل آن سرو بالای من است

می گشایم گفت ز آن دست دگر

گفت لیلی را در آن باشد مقر

درهمی آن گه بهآن فصاد داد

گفت اینک مزدت ای استاد راد

دارد اندر هر رگم لیلی مقام

هر بن مویم بود او را کنام من

چه گویم رگ چه و پی چیست آن

سرچه و جان چیست مجنون کیست آن

من خود ای فصاد مجنون نیستم

هرچه هستم من نیم لیلیستم

از تن من رگ چو بگشائی ز تیغ

تیغ تو بر لیلی آید بی دریغ

گو تن من خسته و رنجور باد

چشم بد از روی لیلی دور باد

گو بسوز از تاب و تن ای جان من

تب مبادا بر تن جانان من

گر من و صد هم چو من گردد هلاک

چون که لیلی را بقا باشد چه باک

من اگر مردم از این ضیق النفس

گو سر لیلی سلامت باش و بس

ساختم من جان خود قربان او

جان صد مجنون فدای جان او

ای مرکز دایره امکان

وی زبده عالم کون و مکان

تو شاه جواهر ناسوتی

خورشید مظاهر لاهوتی

تا کی ز علائق جسمانی

در چاه طبیعت تن مانی

تا چند به تربیت بدنی

قانع به خزف ز در عدنی

صد ملک ز بهر تو چشم به راه

ای یوسف مصری بدر آی از چاه

تا والی مصر وجود شوی

سلطان سریر شهود شوی

در روز الست بلا گفتی

امروز به بستر لا خفتی

تا کی ز معارف عقلی دور

به زخارف عالم حس مغرور

از موطن اصلی نیاری یاد

پیوسته به لهو و لعب دل شاد

نه اشک روان نه رخ زردی

الله الله تو چه بی دردی

یک دم بخودآی و ببین چه کسی

به چه بسته دل و به که هم نفسی

زین خواب گران بردار سری

برگیر ز عالم اولین خبری

خبر داری که سیاحان افلاک

چرا گردند گرد مرکز خاک

چه می خواهند از این محمل کشیدن

چه می جویند از این منزل بریدن

که گفت این ثابت است آن منقلب نام

که گفت آن را بجنب وین را بیارام

در این محرابگه مقصودشان کیست

وزین آمد شدن منظورشان چیست

همه هستند سرگردان چو پرگار

پدید آرنده خود را طلبکار

فروزان سینه ام از آتش عشق

بسوزان هستیم در تابش عشق

دلم چون شمع آتش خانه گردان

به شمعم عالمی پروانه گردان

زقلبم چشمه حکمت برانگیز

روان از قلب گردان بر زبان نیز

حجابی بر من مشتاق بگشا

لبم بر ناله عشاق بگشا

نوای ناله ام را دل نشین کن

زبان خامه ام را آتشین کن

زمهرت بر فروزان نامه من

به دست عشق گردان خامه من

چو خاصانم بده ره در حضورت

دل تاریکم افروزان به نورت

به لطف خویشتن محتاج دارم

به ملک عشق گردان تاجدارم

ز غیر خویش بنما بی نیازم

در اقلیم ابد کن سرفرازم

نیازی ده که دل در بی نوائی

شود سلطان ملک پارسائی

به مهر این ذره ناچیز بنواز

دلم را رشک خورشید فلک ساز

ز خاصانم رفیق راه بنما

دل پر غفلتم آگاه بنما

برون از پرده پندارم آور

چو مشتاقان حق در کارم آور

به راه راستان عزم قوی ساز

ز فکر کج روانم را بپرداز

ز شوق دنیی دون پاک سازم

به کار عشق خود چالاک سازم

اگر دل بسته هر ناپسندم

به زنجیر علایق پای بندم

رهائی ده ز نفس پر فسونم

ز عشق افکن به صحرای جنونم

انسان , که چشم گشوده سرای جانفزای هستی را تماشا می کند , دوست دارد که با حقیقت هر ذره آن آشنائی یابد , چنانکه کتابهایی در زمین شناسی نوشته اند و کتابهایی در گیاه شناسی و حیوان شناسی و ستاره شناسی و . . . در کائنات جو که آثار علوی نیز گویند سخن رانده اند و فحص کرده اند که پیدایش ابر و باد و برف و باران چگونه است هاله و داره که خرمن ماه و آفتاب اند و قوس قزح چگونه پدید می آید . رعد و برق و صاعقه و نیازک و ستاره دنباله دار چیست . در پیدایش زلزله و منافع جبال بحث کرده اند . طبیعیات شفای شیخ رئیس در این گونه امور کتابی بسیار ممتع و ذی قدر است , باید آن را از اصول و ماخذ شمرد . حکیم ابوحاتم مظفر اسفزاری در اواخر قرن پنجم هجری رساله ای وجیز و عزیز در کائنات جو نوشته است , و هم چنین عمر بن سهلان ساوجی و محمد مسعودی مروزی و ابوریحان بیرونی و خواجه نصیر طوسی هر یک کتابی در خواص معدنیات و جواهر نفیسه , خلاصه در گوهر شناسی نوشته اند . ابوریحان به نام جماهر ( الجماهر فی معرفة الجواهر ) و خواجه به نام تنسوخ نامه ایلخانی , و هم چنین کتابهای دیگر از دانشمندان تشنه معارف که مثل فهرست ابن ندیم و کشف الظنون حاجی خلیفه , فهرست و نام پاره ای از آنها را دربر دارند . بحث نفس را از آن جهت که نفس است در طبیعیات آورده اند چون نفس مرتبه نازله روح انسانی به وصف عنوانی مدبر و متصرف بدن است که عقل مرتبه شامخ آن است و به تعبیر حکیم خیام در درخواست نامه , نفس بدون عقل نبود و عقل بدون نفس , چه عقل کل و نفس کل و چه عقول جزئیه و نفوس جزئیه .

فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّه خَیْراً یَرَهُ وَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّه شَرّاً یَرَهُ  .

هر کس به مقدار وزن ذرّه ای کار خیر انجام دهد آن را خواهد دید ، و هر کس که به مقدار وزن یک ذره کار شرّ و ناشایست انجام دهد آن را خواهد دید .

دیدن مرگ اشخاص با دیده بصیرت ، و یاد کردن از مرگ خویش ولی با قدرت تفکر از بهترین عوامل بیدار کننده ، و وسائل رشد و کمال است به چشم بصیرت نظر کن ، و از خواب غفلت بیدار شود ، و به گوش هوش بشنو ، ای غافل از سبب هستی و ایجاد خود ، و بی خبر از عاقبت حال و عقبات مآل و معاد خود .

ظاهرم با خلق عالم باطنم با حق ولی

این سخن پوشیده دان اظهار گو هرگز مباش

نفس در وجود انسان عامل حیات و مرگ ظاهر و علت حیات و مرگ باطن است .

قوتی است در دل منوره به نور قدس که حقایق و بواطن اشیاء به او دیده شود ، و چون منور گردد به نور قدس و به هدایت حق ، وهم و خیال از دیده او مرتفع گردد .