فایلستان

ماء یک طبقه است و هوا چهار طبقه است؛ زیرا هوا یا با بخار، یعنی اجزاء صغار‏‎ ‎‏آب که به واسطۀ حرارت تلطیف شده است، مخلوط می باشد و یا با بخار مخلوط‏‎ ‎‏نیست.‏‏قسم دوم، یا با نار مخلوط است و یا با نار مخلوط نیست و قسم اول نیز به هوایی‏‎ ‎‏که عکس ضوء از شمس و غیر شمس که عبارت از وجه ارض باشد به آن منتقل‏‎ ‎‏می شود و به هوایی که عکس ضوء به آن نمی رسد تقسیم می گردد.‏قسم اخیر، یعنی هوایی که با بخار مخلوط بوده و عکس ضوء به آن واصل نیست‏‎ ‎‏زمهریر است و ماقبل آن، یعنی هوایی که با بخار مخلوط بوده و عکس ضوء به آن‏‎ ‎‏منتقل می شود ما قبل الارض و الماء است.‏‏اگر مبدأ شروع طبقات را از طرف ارض و ماء قرار دهیم این طبقه قبل از زمهریر‏‎ ‎‏بوده و اگر مبدأ شروع طبقات را از طرف کرۀ نار اخذ نماییم این طبقه که اطراف ارض‏‎ ‎‏و ماء واقع شده و ضوء در آن منعکس شده است بعد از زمهریر خواهد بود.‏‏طبقۀ دوم ـ بنابر اینکه طبقات را از طرف کرۀ نار شروع نماییم ـ هوای خالص است‏‎ ‎‏که از طرف علو به اجزاء ناریه و از طرف سفل با بخار مختلط نیست و همین طبقه،‏‎ ‎‏طبقۀ سوم است. اگر از طرف زمین شروع به تعداد طبقات کنیم طبقۀ اول از طرف کرۀ‏‎ ‎‏نار و طبقۀ چهارم از طرف زمین طبقۀ دخان است، گرچه جسم ارضی، به واسطۀ آتش‏‎ ‎‏و حرارت تلطیف می گردد، ولی چون جسم ارضی که آتش به آن اصابت کرده دارای‏‎ ‎‏کثافت می باشد لذا قسمتی از اجزاء آن به آتش مبدل نشده و به نحو مخلوط بالا رفته‏‎ ‎‏و تـا حول کرۀ نار تصاعد می نمایند. بنابراین در آنجا اجزاء ارضیه با هوا مخلوط‏‎ ‎‏می گردد.‏‏و این طبقه از هوا طبقۀ دخان است و به خاطر همین طبقه است که آسمان سبز‏‎ ‎‏دیده می شود.‏

ارض دارای سه طبقه است: یک طبقه گِل است و آن طبقۀ مجاور با ماء است و‏‎ ‎‏طبقۀ دیگر صرف خاک است و آن محیط به مرکز است و طبقۀ دیگر هم آن طبقه ای‏‎ ‎‏است که مسکن موالید ثلاثه است به خاطر گودیهای عمیقی که روی زمین در طرف‏‎ ‎‏جنوب هست که آب آنها را فرا گرفته و در آنها جمع شده است ربع ارض خشکی‏‎ ‎‏است و آن در طرف شمال می باشد.‏‏البته مخفی نماند که اشکالی بر این سخن وارد می شود و آن این است که اگر کرۀ‏‎ ‎‏آب دارای مکان طبیعی است چنانکه باید چنین باشد خروج آن از مکان طبیعی‏‎ ‎‏خویش بدون قسر قاسر ممکن نیست. و اگر فرضاً کرۀ خاک نابود گردد باید کرۀ آب‏‎ ‎‏که مکان طبیعی آن را بالاتر از خاک دانسته اند، کرۀ مجوّفی باشد و حال آنکه مقتضای‏‎ ‎‏سخن مذکور این است که کرۀ آب بدون قسر قاسر از مکان طبیعی خود خارج شده‏‎ ‎‏باشد.‏

در عالم افلاک هیچ ناسکی از عمل و رفتار خود باز نمی ایستد و از عبادت خویش‏‎ ‎‏ساکن و واقف نیست. نوع هر فلک و فلکی منحصر در فرد است و این حکم را حکیم‏‎ ‎‏ذکی که عالم است به اینکه افراد طبیعت جسمیۀ واحده در صورت تقطیع نمودن آن‏‎ ‎‏طبیعت متکثر می شوند و خرق و التیام بر فلک ممتنع است می داند.‏‏در افلاک قسر نیست چنانچه شر نیست و همۀ آنها مظاهر سلام و برّ و خیر محض‏‎ ‎‏می باشند.‏

دلیلی که به سوی تکثیر افلاک هادی است اختلافاتی است که در سیر کواکب رخ‏‎ ‎‏می دهد؛ زیرا هر حرکت خاصی که در کوکب دیده می شود بر وجود فلکی که کوکب‏‎ ‎‏را به آن نحو حرکت دهد دلالت دارد. پس وقتی در کوکبی چند نحو حرکت یافتیم‏‎ ‎‏ناچاریم به چند فلک قائل باشیم. مثلاً کوکب دارای اوج و حضیض است، یعنی گاهی‏‎ ‎‏از زمین دور و گاهی به زمین نزدیک است و یا مثلاً در کوکب گاهی رجعت و برگشت‏‎ ‎‏سریع به سوی ما و گاهی اقامت و یا استقامت دیده می شود؛ چنانکه هر یک از خمسۀ‏‎ ‎‏متحیره ـ یعنی غیر نیّرین (شمس و قمر) از کواکب سبعه ـ گاهی راجع و گاهی مقیم و‏‎ ‎‏گاهی مستقیم مشاهده می شوند و لذا مجبور شدیم برای آنها به تدویر قائل شده تا به‏‎ ‎‏واسطۀ آن رجوع و اقامت و استقامتی که به نظر ما می رسد تصحیح شود در حقیقت رجوع و اقامتی برای کوکب نیست، بلکه تدویر که در‏‎ ‎‏ثخن فلک است و هر دو در گردشند گاهی حرکت آن با حرکت فلک موافق می شود و‏‎ ‎‏در این صورت حرکت کوکب سریع گشته و می بینیم تند می رود و یا گمان می کنیم به‏‎ ‎‏طرف ما رجوع کرده است و گاهی دو حرکت متخالف می شود، مثل اینکه آن سطح‏‎ ‎‏فلک که به طرف ماست پایین آمده و آن سطح تدویر که به طرف ماست بالا رود، در‏‎ ‎‏این صورت به نظر ما کوکب ساکن و مقیم می آید.‏

شمس با سیر خود چهار فصل را ایجاد می نماید؛ زیرا دایرۀ منطقة البروج که از دو‏‎ ‎‏قطب عالم می گذرد با دایرۀ معدل النهار که به دور عالم کشیده شده تقاطع پیدا نموده و‏‎ ‎‏دایرۀ منطقة البروج دایرۀ معدل را نصف می نماید و در نتیجه عالم به دو قسمت شمالی‏‎ ‎‏و جنوبی تقسیم می شود و همچنین معدل النهار هم منطقة البروج را تنصیف می کند و‏‎ ‎‏لذا شش برج در طرف شمال و شش برج در طرف جنوب واقع می شود و چون فلک‏‎ ‎‏شمس با منطقة البروج منطبق می باشد بنابراین شمس شش ماه در بروج شمالی و‏‎ ‎‏شش ماه در بروج جنوبی خواهد بود.‏دو نقطه ای که محل تقاطع معدل النهار و منطقة البروج است یکی نقطۀ اعتدال‏‎ ‎‏ربیعی و دیگری نقطۀ اعتدال خریفی است. شمس با طی نود درجه رو به بالا ازنصف‏‎ ‎‏بالایی دایرۀ منطقه به نقطۀ اعتدال ربیعی که اول بهار است رسیده و با طی نود درجه رو‏‎ ‎‏به پایین از آن به نقطۀ انقلاب صیفی که اول تابستان است می رسد و به همین منوال‏‎ ‎‏نصف پایینی دایره را نیز پیموده و فصول چهارگانه پدید می آید.‏

«فَلاَ أُقْسمُ بالْخُنَّس  الْجَوَارِ الْکُنَّس». تکویر (۸۱).

فلک ثوابت مانند یک هندوانۀ بزرگ فرض می شود که داخل آن یک هندوانۀ‏‎ ‎‏کوچک که زمین ماست فرض می شود به نحوی که مرکز کرۀ کوچک، مرکز همان کرۀ‏‎ ‎‏بزرگ باشد. سپس کرۀ دیگری که محاط کرۀ بزرگ و بر کرۀ کوچک محیط است فرض‏‎ ‎‏می شود که آن فلک ستاره است و او نیز به تبع کرۀ بزرگ حرکت می کند و چون ستاره‏‎ ‎‏گاهی از ما دور و گاهی به ما نزدیک می شود؛ لذا فلک ستاره هم فلک دیگری دارد که‏‎ ‎‏مرکز آن خارج از مرکز زمین ماست و هنگامی که ستاره در طرف بالای آن قرار‏‎ ‎‏می گیرد از ما دور است و وقتی در طرف نزدیک به محیط آن واقع می شود به ما نزدیک‏‎ ‎‏است.‏علاوه بر اینها یک کرۀ دیگری مانند یک گردو در ثخن فلک خارج مرکز هست و‏‎ ‎‏آن فلک تدویر است که ستاره در حقیقت در آن مرکوز است موقعی که حرکت تدویر‏‎ ‎‏به طرف بالاست و با حرکت منطقه مصادف می شود ستاره با دو حرکت موافق به‏‎ ‎‏طرف بالا حرکت می کند؛ لذا به نظر ما چنین می آید که ستاره تند به طرف بالا می رود و‏‎ ‎‏وقتی آنجا توقف می کند واقعاً توقف نکرده، بلکه حرکتش بطی ء می شود بعد هم که‏‎ ‎‏دیده می شود که ستاره تند به طرف ما می آید در آن موقع تدویر چرخیده وحرکت‏‎ ‎‏ستاره در نقطه ای که در آن است با حرکت منطقه موافق شده است و لذا به نظر ما چنین‏‎ ‎‏می رسد که ستاره تند می آید و پس از آنکه ستاره به انتهای نزدیکی به ما رسید چون‏‎ ‎‏تدویر بر خلاف حرکت منطقه حرکت می کند و دو حرکت متخالف می شود ستاره به‏‎ ‎‏نظر ما واقف می آید.‏

عالم مادّه و معنی هر دو در برابر دریای هستی مطلق همچون حباب روی آب موقتی و ناپایدار هستند و هر چه هست دریاست که باقی و پایدار است. حباب این دریا اولیاء حقّ هستند که در حجاب تعیّنات و کثرات پرده نشین گشته اند. زیرا «اولیایی تحت قبابی لا یعرفهم غیری».

چون از پرتو ذات حق بر مِیِ عشق و محبّت بر اساس «فاحببتُ ان اعرف فخلقت الخلق لکی اعرف» تابید، دریای هستی به اعتبار ظهور متلاطم شد و تعیّنات و تعلّقات وجود همچون حبابی میرا که «نمودی» بی «بودند» بر سر آن آشکار شد.

از من عاشق بیدل حدیث و سخن زلف پرچین و شکن معشوق مپرس و گرفتاری عشّاق به واسطه تقیّد به قیود احکام کثرات که هر یکی شکنی است از آن چین زلف اظهر من الشمس است و احتیاج به شرح و بیان ندارد و از شهود جمال با کمال محبوب مانع محبّ غیر از این نیست و مرغ دلهای طالبان و عاشقان از جهت گرفتاری این دام بلا است که مبتلای قید فراق و اندوه اشتیاقند و زنجیر مجانین عشق و طلب مجنبانید و سرود بیاد مستان میارید که سلسله زلف معشوق است که سبب تقیّد مجانین محبت و عشق،به قیود کثرات گشت.