مه و خورشید و استاره بر این گردون گردانند
به حکم حجت قاطع براه عاشقی پویا
زذره تا مجره از رقیقت تا حقیقت را
بیابی راکع و ساجد بحمد و مدح حق گویا
دو عالم یک مصلی هست و دائم در صلاتستند
همه اشباح در اینجا همه ارواح در آنجا
گور خوشتر از چنین دل مر تو را
آخر از گورِ دل خود برتر آ
زنده‌ایّ و زنده زاد ای شوخ و شنگ
دم نمی‌گیرد تو را زین گورِ تنگ؟
یوسفِ وقتی و خورشید سما
زین چَه و زندان بر آ و رو نما
یونست در بطن ماهی پخته شد
مَخلصش را نیست از تسبیح بُد
گر نبودی او مُسَبِّح بطنِ نُون
حبس و زندانش بُدی تا یُبعَثُون
او به تسبیح از تن ماهی بجَست
چیست تسبیح؟ آیتِ روز الست
گر فراموشت شد آن تسبیح جان
بشنو این تسبیحهای ماهیان
هر که دید اللَّه را اللّهی است
هر که دید آن بحر را آن ماهی است
سخت خاک آلود می آید سخُن
آبْ تیره شد سر چَهْ بند کن
تا خدایش باز صاف و خوش کند
او که تیره کرد هم صافش کند
صبر آرد آرزو را نی شتاب
صبر کن والله اَعْلَم بالصواب
وهم و پنداری به هم آمیختی
شوری از چون و چرا آمیختی
نامش استدلال و برهان ساختی
مُهره چیدی و قماری باختی
چون ندانی در پس دیوار چیست
یا کسی کو خانه را در کوفت کیست
یا تو را امشب چه می آید به سر
یا کجا باشد تو را فردا گذر
چون شدی آگه به حال لامکان؟
عالم ارواح و عقل قدسیان؟
چون کتاب الله بیامد هم بر آن
این چنین طعنه زدند آن کافران
که اساطیرست و افسانه یْ نژند
نیست تعمیقی و تحقیقی بلند
کودکانِ خُرد فهمش می کنند
نیست جز امرِ پسند و ناپسند
ذکر یوسف, ذکر زلف پُر خَمَش
ذکر یعقوب و زلیخا و غمش
ظاهرست و هرکسی پی می برد
کو بیان که گُم شود در وی خرد
کلمه «زیج» معرّب «زیگ» فارسی است، به معنی تارهای پارچه که پود در میان آنها بافته می‌شود و چون محصول کار یک رصدخانه که بامشاهدات مستمر و طولانی همه ستارگان و سیارات را رصد کرده و نتایج آن را در جدولهای یک کتاب قرار دهند و این جدولهای ریاضی و محاسبات نجومی شباهت به آن تار و پودهای پارچه دارند، به این جدولها زیج گفته شده است. پس زیج به کتابی گفته می‌شود که دارای جدولهایی است که نتیجه کار یک رصدخانه است. تقویم از زیج به دست می‌آید، کما اینکه زیج از رصدخانه. زیج را گاهی به اسم نویسنده آن می‌شناسند و گاهی به اسم رصدخانه و گاهی به اسم حاکم مشوّق آن.
افلاک با حرکت نفس به حرکت درآمده‌اند و در سلسله مراتب بعدی چیزهای دیگری از طریق انبعاثات به وجود آمده‌اند، یا به طور دقیق‌تر تجلی پیدا کرده‌اند، زیرا خداوند تمام اشیاء و موجودات را در عالم روحانی و عالم جسمانی یک دفعه خلق کرده بوده است. سپس در اثر حرکتهای افلاک و کواکب، مفردات چهارگانه (گرما، سرما، تری و خشکی) منبعث شده‌اند و مفردات با هم درآمیخته، عناصر مرکب، مانند خاک و آب و هوا پدیدار گشته‌اند. در مراحل انبعاثی بعدی به ترتیب گیاهان (با نفس نامیه) و سپس حیوانات (با نفس حِسّیه) و سرانجام، انسان (با نفس ناطقه) پدیدار شده است. برای تطبیق بیشتر بین این جهان شناسی و تعالیم اسلامی، بعضی از واژه‌های آن در مورد عالم روحانی با واژه‌های قرآنی پیوند داده شده‌اند. در نتیجه، عقل با «قلم» و «عرش» منطبق شده، و نفس نیز دو مترادف قرآنی خود را در «لوح» و «کرسی» یافته است .
فلک خورشید از این لحاظ که در وسط افلاک است، بلند جایگاه است، نسبت به سایرین، و از لحاظ قطبیتش نیز والامقام است، و آن همچنین مدار چرخش فلک هاست. همان گونه هم مدار عالم بر وجود انسان کامل می باشد.
مُثُل نوریه، در دنیای ما هم مظاهر فراوانی دارد و در آنها ظهور می‌کنند و وجود خارجی دارند و محصول ذهن و خَیال نیستند و حال آن‌که در مکان و مادّه هم جای نگرفته‌اند.
چون مسبّح کرده ای هرچیز را
ذات بی تمییز وبا تمییز را
هریکی تسبیح بر نوع دگر
گوید واز حال آن این بی خبر
آدمی منکر ز تسبیح جماد
وآن جماد اندر عبادت اوستاد
بلکه هفتاد و دوملّت هریکی
بی خبر از یکدگر واندر شکی
چون دو ناطق را زحال هم دگر
نیست آگه چون بود دیوار ودر
چون من از تسبیح ناطق غافلم
چون بداند سبحه صامت دلم