مه و خورشيد و استاره بر اين گردون گردانند
به حكم حجت قاطع براه عاشقى پويا
زذره تا مجره از رقيقت تا حقيقت را
بيابى راكع و ساجد بحمد و مدح حق گويا
دو عالم يك مصلى هست و دائم در صلاتستند
همه اشباح در اينجا همه ارواح در آنجا
گور خوشتر از چنين دل مر تو را
آخر از گورِ دل خود برتر آ
زنده‌اىّ و زنده زاد اى شوخ و شنگ
دم نمى‌گيرد تو را زين گورِ تنگ؟
يوسفِ وقتى و خورشيد سما
زين چَه و زندان بر آ و رو نما
يونست در بطن ماهى پخته شد
مَخلصش را نيست از تسبيح بُد
گر نبودى او مُسَبِّح بطنِ نُون
حبس و زندانش بُدى تا يُبعَثُون
او به تسبيح از تن ماهى بجَست
چيست تسبيح؟ آيتِ روز الست
گر فراموشت شد آن تسبيح جان
بشنو اين تسبيحهاى ماهيان
هر كه ديد اللَّه را اللّهى است
هر كه ديد آن بحر را آن ماهى است
سخت خاك آلود مى آيد سخُن
آبْ تيره شد سر چَهْ بند كن
تا خدايش باز صاف و خوش كند
او كه تيره كرد هم صافش كند
صبر آرد آرزو را نى شتاب
صبر كن والله اَعْلَم بالصواب
وهم و پندارى به هم آميختى
شورى از چون و چرا آميختى
نامش استدلال و برهان ساختى
مُهره چيدى و قمارى باختى
چون ندانى در پس ديوار چيست
يا كسى كو خانه را در كوفت كيست
يا تو را امشب چه مى آيد به سر
يا كجا باشد تو را فردا گذر
چون شدى آگه به حال لامكان؟
عالم ارواح و عقل قدسيان؟
چون كتاب الله بيامد هم بر آن
اين چنين طعنه زدند آن كافران
كه اساطيرست و افسانه يْ نژند
نيست تعميقى و تحقيقى بلند
كودكانِ خُرد فهمش مى كنند
نيست جز امرِ پسند و ناپسند
ذكر يوسف, ذكر زلف پُر خَمَش
ذكر يعقوب و زليخا و غمش
ظاهرست و هركسى پى مى برد
كو بيان كه گُم شود در وى خرد
كلمه «زيج» معرّب «زيگ» فارسى است، به معنى تارهاى پارچه كه پود در ميان آنها بافته مى‌شود و چون محصول كار يك رصدخانه كه بامشاهدات مستمر و طولانى همه ستارگان و سيارات را رصد كرده و نتايج آن را در جدولهاى يك كتاب قرار دهند و اين جدولهاى رياضى و محاسبات نجومى شباهت به آن تار و پودهاى پارچه دارند، به اين جدولها زيج گفته شده است. پس زيج به كتابى گفته مى‌شود كه داراى جدولهايى است كه نتيجه كار يك رصدخانه است. تقويم از زيج به دست مى‌آيد، كما اينكه زيج از رصدخانه. زيج را گاهى به اسم نويسنده آن مى‌شناسند و گاهى به اسم رصدخانه و گاهى به اسم حاكم مشوّق آن.
افلاك با حركت نفس به حركت درآمده‌اند و در سلسله مراتب بعدي چيزهاي ديگري از طريق انبعاثات به وجود آمده‌اند، يا به طور دقيق‌تر تجلى پيدا كرده‌اند، زيرا خداوند تمام اشياء و موجودات را در عالم روحانى و عالم جسمانى يك دفعه خلق كرده بوده است. سپس در اثر حركتهاي افلاك و كواكب، مفردات چهارگانه (گرما، سرما، تري و خشكى) منبعث شده‌اند و مفردات با هم درآميخته، عناصر مركب، مانند خاك و آب و هوا پديدار گشته‌اند. در مراحل انبعاثى بعدي به ترتيب گياهان (با نفس ناميه) و سپس حيوانات (با نفس حِسّيه) و سرانجام، انسان (با نفس ناطقه) پديدار شده است. براي تطبيق بيشتر بين اين جهان شناسى و تعاليم اسلامى، بعضى از واژه‌هاي آن در مورد عالم روحانى با واژه‌هاي قرآنى پيوند داده شده‌اند. در نتيجه، عقل با «قلم» و «عرش» منطبق شده، و نفس نيز دو مترادف قرآنى خود را در «لوح» و «كرسى» يافته است .
فلك خورشيد از اين لحاظ كه در وسط افلاك است، بلند جايگاه است، نسبت به سايرين، و از لحاظ قطبيتش نيز والامقام است، و آن همچنين مدار چرخش فلك هاست. همان گونه هم مدار عالم بر وجود انسان كامل مى باشد.
مُثُل نوريه، در دنياي ما هم مظاهر فراواني دارد و در آنها ظهور مي‌كنند و وجود خارجي دارند و محصول ذهن و خَيال نيستند و حال آن‌كه در مكان و مادّه هم جاي نگرفته‌اند.
چون مسبّح كرده اى هرچيز را
ذات بى تمييز وبا تمييز را
هريكى تسبيح بر نوع دگر
گويد واز حال آن اين بى خبر
آدمى منكر ز تسبيح جماد
وآن جماد اندر عبادت اوستاد
بلكه هفتاد و دوملّت هريكي
بى خبر از يكدگر واندر شكى
چون دو ناطق را زحال هم دگر
نيست آگه چون بود ديوار ودر
چون من از تسبيح ناطق غافلم
چون بداند سبحه صامت دلم