فايلستان

از قضا مجنون ز تب شد ناتوان

قصد فرمودي طبيب مهربان

آمد آن فصاد و پهلويش نشست

نشتري بگرفت و بازويش به بست

گفت مجنون با دو چشم خونفشان

بر كدامين رگ زني تيغ اي فلان

گفت اين رگ ، گفت از ليلي پر است

اين رگم پر گوهر است و پر در است

تيغ بر ليلي كجا باشد روا

جان مجنون باد ليلي را فدا

گفت فصاد آن رگ ديگر زنم

جانت از رنج و عنا فارغ كنم

گفت آن هم جاي ليلاي من است

منزل آن سرو بالاي من است

مي گشايم گفت ز آن دست دگر

گفت ليلي را در آن باشد مقر

درهمي آن گه بهآن فصاد داد

گفت اينك مزدت اي استاد راد

دارد اندر هر رگم ليلي مقام

هر بن مويم بود او را كنام من

چه گويم رگ چه و پي چيست آن

سرچه و جان چيست مجنون كيست آن

من خود اي فصاد مجنون نيستم

هرچه هستم من نيم ليليستم

از تن من رگ چو بگشائي ز تيغ

تيغ تو بر ليلي آيد بي دريغ

گو تن من خسته و رنجور باد

چشم بد از روي ليلي دور باد

گو بسوز از تاب و تن اي جان من

تب مبادا بر تن جانان من

گر من و صد هم چو من گردد هلاك

چون كه ليلي را بقا باشد چه باك

من اگر مردم از اين ضيق النفس

گو سر ليلي سلامت باش و بس

ساختم من جان خود قربان او

جان صد مجنون فداي جان او

اي مركز دايره امكان

وي زبده عالم كون و مكان

تو شاه جواهر ناسوتي

خورشيد مظاهر لاهوتي

تا كي ز علائق جسماني

در چاه طبيعت تن ماني

تا چند به تربيت بدني

قانع به خزف ز در عدني

صد ملك ز بهر تو چشم به راه

اي يوسف مصري بدر آي از چاه

تا والي مصر وجود شوي

سلطان سرير شهود شوي

در روز الست بلا گفتي

امروز به بستر لا خفتي

تا كي ز معارف عقلي دور

به زخارف عالم حس مغرور

از موطن اصلي نياري ياد

پيوسته به لهو و لعب دل شاد

نه اشك روان نه رخ زردي

الله الله تو چه بي دردي

يك دم بخودآي و ببين چه كسي

به چه بسته دل و به كه هم نفسي

زين خواب گران بردار سري

برگير ز عالم اولين خبري

خبر داري كه سياحان افلاك

چرا گردند گرد مركز خاك

چه مي خواهند از اين محمل كشيدن

چه مي جويند از اين منزل بريدن

كه گفت اين ثابت است آن منقلب نام

كه گفت آن را بجنب وين را بيارام

در اين محرابگه مقصودشان كيست

وزين آمد شدن منظورشان چيست

همه هستند سرگردان چو پرگار

پديد آرنده خود را طلبكار

فروزان سينه ام از آتش عشق

بسوزان هستيم در تابش عشق

دلم چون شمع آتش خانه گردان

به شمعم عالمي پروانه گردان

زقلبم چشمه حكمت برانگيز

روان از قلب گردان بر زبان نيز

حجابي بر من مشتاق بگشا

لبم بر ناله عشاق بگشا

نواي ناله ام را دل نشين كن

زبان خامه ام را آتشين كن

زمهرت بر فروزان نامه من

به دست عشق گردان خامه من

چو خاصانم بده ره در حضورت

دل تاريكم افروزان به نورت

به لطف خويشتن محتاج دارم

به ملك عشق گردان تاجدارم

ز غير خويش بنما بي نيازم

در اقليم ابد كن سرفرازم

نيازي ده كه دل در بي نوائي

شود سلطان ملك پارسائي

به مهر اين ذره ناچيز بنواز

دلم را رشك خورشيد فلك ساز

ز خاصانم رفيق راه بنما

دل پر غفلتم آگاه بنما

برون از پرده پندارم آور

چو مشتاقان حق در كارم آور

به راه راستان عزم قوي ساز

ز فكر كج روانم را بپرداز

ز شوق دنيي دون پاك سازم

به كار عشق خود چالاك سازم

اگر دل بسته هر ناپسندم

به زنجير علايق پاي بندم

رهائي ده ز نفس پر فسونم

ز عشق افكن به صحراي جنونم

انسان , كه چشم گشوده سراى جانفزاى هستى را تماشا مى كند , دوست دارد كه با حقيقت هر ذره آن آشنائى يابد , چنانكه كتابهايى در زمين شناسى نوشته اند و كتابهايى در گياه شناسى و حيوان شناسى و ستاره شناسى و . . . در كائنات جو كه آثار علوى نيز گويند سخن رانده اند و فحص كرده اند كه پيدايش ابر و باد و برف و باران چگونه است هاله و داره كه خرمن ماه و آفتاب اند و قوس قزح چگونه پديد مى آيد . رعد و برق و صاعقه و نيازك و ستاره دنباله دار چيست . در پيدايش زلزله و منافع جبال بحث كرده اند . طبيعيات شفاى شيخ رئيس در اين گونه امور كتابى بسيار ممتع و ذى قدر است , بايد آن را از اصول و ماخذ شمرد . حكيم ابوحاتم مظفر اسفزارى در اواخر قرن پنجم هجرى رساله اى وجيز و عزيز در كائنات جو نوشته است , و هم چنين عمر بن سهلان ساوجى و محمد مسعودى مروزى و ابوريحان بيرونى و خواجه نصير طوسى هر يك كتابى در خواص معدنيات و جواهر نفيسه , خلاصه در گوهر شناسى نوشته اند . ابوريحان به نام جماهر ( الجماهر فى معرفة الجواهر ) و خواجه به نام تنسوخ نامه ايلخانى , و هم چنين كتابهاى ديگر از دانشمندان تشنه معارف كه مثل فهرست ابن نديم و كشف الظنون حاجى خليفه , فهرست و نام پاره اى از آنها را دربر دارند . بحث نفس را از آن جهت كه نفس است در طبيعيات آورده اند چون نفس مرتبه نازله روح انسانى به وصف عنوانى مدبر و متصرف بدن است كه عقل مرتبه شامخ آن است و به تعبير حكيم خيام در درخواست نامه , نفس بدون عقل نبود و عقل بدون نفس , چه عقل كل و نفس كل و چه عقول جزئيه و نفوس جزئيه .

فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّه خَيْراً يَرَهُ وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّه شَرّاً يَرَهُ  .

هر كس به مقدار وزن ذرّه اي كار خير انجام دهد آن را خواهد ديد ، و هر كس كه به مقدار وزن يك ذره كار شرّ و ناشايست انجام دهد آن را خواهد ديد .

ديدن مرگ اشخاص با ديده بصيرت ، و ياد كردن از مرگ خويش ولي با قدرت تفكر از بهترين عوامل بيدار كننده ، و وسائل رشد و كمال است به چشم بصيرت نظر كن ، و از خواب غفلت بيدار شود ، و به گوش هوش بشنو ، اي غافل از سبب هستي و ايجاد خود ، و بي خبر از عاقبت حال و عقبات مآل و معاد خود .

ظاهرم با خلق عالم باطنم با حق ولي

اين سخن پوشيده دان اظهار گو هرگز مباش

نفس در وجود انسان عامل حيات و مرگ ظاهر و علت حيات و مرگ باطن است .

قوتي است در دل منوره به نور قدس كه حقايق و بواطن اشياء به او ديده شود ، و چون منور گردد به نور قدس و به هدايت حق ، وهم و خيال از ديده او مرتفع گردد .