فايلستان

اجسام عالم را به دو گونۀ اثيري و عنصري تقسيم كرده است، و مي‌نويسد: جسم اثيري آن است كه فقط يك صورت مي‌پذيرد و ضد ندارد و حدوث آن بر سبيل ابداع است، نه تكوين از شيء ديگر؛ و همچنانكه كه عناصر چهارگانه، اركان عالم عناصرند، افلاك و كواكب نيز اركان عالم اثيرند. فلكيات صورت خود را از دست نمي‌دهند و همواره به حركت دوراني متحرك، و از طبايع چهارگانه خارجند و بر عنصريات تأثير مي‌گذارند، يعني قوت و طبعشان مبدأ احوال عارض بر عالم عناصر است . يكي از سه‌گونه حركت طبيعي اجسام بسيط نيز ويژۀ اجسام اثيري است كه همواره در مواضع طبيعي خود حركت مي‌كنند .

براساس آيه «الالَهُ الخلق و الامر» (اعراف: ۵۴)، نوعى تقابل ميان دو مفهوم خلق و امر ديده مى‌شود؛ خلق خلقت جواهر مادّى و امر خلقت جواهر روحانى تعريف مى‌گردد.

عالم مجردات را عالم غيب ، امر، ملكوت ، عقل ، حيات يا نور ناميده اند، حال آنكه دنياي اجسام را عالم خلق ، شهادت ، مُلْك ، موت يا ظلمت مي نامند. جوهر ذات انسان چنان از هر دو عالم تركيب شده كه او كل عالم را در خويشتن دارد؛او عالم صغير و جهان عالم كبير است . عقل آدمي چون خورشيد، نفس او مانند ماه و جسم او به گونة خاك است . همانطور كه افلاك را كسوف و خسوف است ، انسان هم گرفتار كسوف و خسوف عقلي است . به اين معنا كه زمينِ جسم او مي تواند حاجب پرتو خورشيد عقل او در تابش به ماه نفس او باشد.

حيات. فلك حركتش بخاطر بقاء قوه حيات است حيات ملازم با حركت است نظير قلب كه چون سرچشمه حيات است (البته براى بدن) دائم در حركت است فلك هم چون سرچشمه حيات است دائم در حركت است از اينكه حيات فلك «كمال و اشرف از حيات اجسام عنصرى است حركتش نيز اشرف حركات است كه همان حركت دورانى باشد كه از هر نوع تفاوت و اختلاف مبرّا است.

با بدان كم نشين كه صحبت بد

گر چه پاكى تو را پليد كند

آفتاب بدان بزرگى را

لكه ابر ناپديد كند

حركت فلك جوزهر قمر , و همچنين حركت فلك مائل آن بخلاف توالى است يعنى از مشرق بمغرب است , ولى حركت حامل آن بتوالى است يعنى از مغرب بمشرق است . منطق حركت نخستين را دائره معدل النهار گويند , و حركت آن نيز بخلاف توالى است .حركت مدير عطارد هم به خلاف توالى است . حال بدانكه از افلاك محيط به ارض حركت همين چهار فلك بخلاف توالى است و ديگر افلاك محيط مطلقا حركت آنها بتوالى است , و حركت افلاك غير محيط گفته آيد .

اجزاء جسميّه فلك واحد، خواه وهميّه و خواه خارجيّه، اجزاء مقداريّه ذات نوعيّه او نيستند، بلكه اجزاء مادّه و جسميّت فلكند. و توارد فصل و وصل بر جسميّت فلك از حيث ذات امتداديّه آن محال نيست، بلكه محال آن است كه يك فلك از آن حيثيّت كه فلك است دو فلك يا آنكه دو جزء براى آن حاصل گردد، نه از آن حيثيّت كه دو جزء باشند از براى جسميّت فلك. و از اين جهت متمّمان دو فلك نيستند و اهل هيئت آنها را فلك على حده نمى‌شمارند.

هر فلكى را عقلى و نفسى و جسمى باشد و فلك اوّل را عرش گويند و فلك اطلس را فلك الافلاك و جسم كلّى گويند و فلك دوم را كرسى گويند و فلك البروج و فلك ثوابت نيز گويند و فلك ديگر- كه در زير اوست-، فلك زُحل گويند و فلك ديگر را مشترى و فلك ديگر را فلك شمس و فلك ديگر را فلك زهره و فلك ديگر را فلك عطارد و فلك ديگر را فلك قمر و فلك قمر را عقل فعّال گويند و نفس او را واجب الصور.

نفس جسم لطيفي است كه با اجسام متراكم درآميخته شده و خداوند حيات را در بقاي آن قرار داده است .نفس جوهري است كه نه جسم است و نه روح؛ بلكه چيزي بين آن دو است.

نفس جوهر غير مجردي در قلب است كه علم به آن نسبت داده مي‌شود. اين جزء بدن، لايتجزي و بسيط است.