فايلستان

در فصل نهم از لغت موران، آنجا كه ادريس نبى از ماه مى پرسد «تو را چرا وقتى نور كم شود و گاه زيادت؟ ماه پاسخ مى دهد:

بدان كه جرم من سياه است و صيقل و صافى و مرا هيچ نورى نيست، و ليكن وقتى در مقابله آفتاب باشم بر قدر آنكه تقابل افتد از نور او مثالى در آيينه جرم من همچو صورت هاى ديگر اجسام در آيينه ظاهر شود [...] تا به حدى كه هر گه كه در خود نگرم در هنگام تقابل خورشيد را بينم؛ زيرا كه مثال نور خورشيد در من ظاهر است. [...] نبينى كه اگر آيينه را در برابر خورشيد بدارند، صورت خورشيد در او ظاهر گردد، اگر تقديرا آيينه را چشم بودى و در آن هنگام كه در برابر خورشيد است در خودنگريستى  همه  خورشيد را ديدى اگرچه  آهن  است. «اناالشمس» گفتى زيرا كه در خود الّا آفتاب نديدى. اگر «انا الحق»... گويد عذر او را قبول واجب باشد.

هر كه از آفتاب نور الله

دل و جانش منور است چو ماه

در پي سيم و زر كجا پويد

روشنايي ز نور حق جويد

حرص و دل هر دو در يكي سينه

روي زنگي ست پيش آيينه

مكن بر نعمت حق ناسپاسي

كه تو حق را به نور حق شناسي

جز او معروف و عارف نيست درياب

وليكن خاك مي‌يابد ز خور تاب

عجب نبود كه ذره دارد اميد

هواي تاب مهر و نور خورشيد

به ياد آور مقام و حال فطرت

كز آنجا باز داني اصل فكرت

«الست بربكم» ايزد كه را گفت

كه بود آخر كه آن ساعت «بلي» گفت

در آن روزي كه گلها مي‌سرشتند

به دل در قصهٔ ايمان نوشتند

اگر آن نامه را يك ره بخواني

هر آن چيزي كه مي‌خواهي بداني

تو بستي عقد عهد بندگي دوش

ولي كردي به ناداني فراموش

كلام حق بدان گشته است منزل

كه يادت آورد از عهد اول

اگر تو ديده‌اي حق را به آغاز

در اينجا هم تواني ديدنش باز

صفاتش را ببين امروز اينجا

كه تا ذاتش تواني ديد فردا

وگرنه رنج خود ضايع مگردان

برو بنيوش «لاتهدي» ز قرآن

شخصى كه انس با حق را سرمه چشم دارد و نور ايمان به قلب او باشد، حلاوت همنشينى با او را چشيده است; تا بدان حد كه عالم محسوس را فراموش مى‌كند و به مصالح حقيقى خويش قيام مى‌نمايد و از درد مفارقت، زارى و گريه مى‌كند; و هر زمان كه حالت‌شوق غالب شود، دل رنجور و جان مهجور او به زبان حال با حضرت ذوالجلال چنين گويد:
آن دل كه تو ديده‌اى فگارست هنوز
و ز عشق تو با ناله زار است هنوز
و آن آتش دل بر سر كار است هنوز
و آن آب دو ديده برقرار است هنوز

خوبان همه چو صورت تو دلنشين چو جاني

گر گوش حق شنو هست هم ايني و هم آني

از شوق روي دلبر دارم دلي بر آذر

اي پرده دار آن در زان پرده كي نشاني

با دوست همنشينيم و ز هجر او دلم خون

تا سر اين بگويد كويار نكته داني

هر دل كه نور حق ديد جز نور حق نباشد

ني نزد او زميني است ني پيشش آسماني

بي انتظار محشرحق بين فناي كل ديد

گشتي چو فاني از خود گرديد خلق فاني

چون هست عكس يكتا نبود دو چيز همتا

در ملك هست جز هست چون نيست، نيست ثاني

امروز جلوهٔ وي رندان كهن شمارند

كور است در هر آني روي نوي و آني

سر دهانت اي شه معلوم كس نگرديد

هم زان دهد گر آيد اسرار رابياني

 توحيد در دلهاي مؤمنان بر قدر درد دلها بود، هر آن دلي كه سوخته تر و درد وي تمامتر با توحيد آشناتر و بحق نزديكتر.

صيقلى كردن نهانگاه انسانى  تا قابل تجليّات حق شود و نفس چون آينه‌اى زنگار زدوده گردد كه بسوى حق گرفته شده، و دستيار درين مرحله فكرى لطيف و عشقى عفيف است.

قلب را قرار و توقف نيست , على الدوام متقلب است كه فارسى آن دگرگونى است و تكرار در تجلى نيست لذا هيچ اسمى از اسماء الله مكرر نمى شود , مثلا اسم شريف نور در هر آنى ظهورى خاص دارد ([ كل يوم هو فى شأن]) كه كله هو شأن است و يوم هنگام ظهور است و هر دم ظهورات و تجليات غير متناهى است , صاحب قلب در قبول تجليات حق احق است نه صاحب عقل كه اين عقال است و آن در تقلب و تنوع است , ذاكر را در هر حال حالى خاص است و در آن حال اسمى را كه ذاكر است به معنايى است كه همان اسم در حال بعد به معنى ديگر است , مثلا الله را كه مريض و جايع وضال ندا مى كنند آن يا شافى دومى يا رازق و اين يا هادى گويد .

از جمله ضروريات دانستن اين است كه هر فعلى و عملى صورتى دارد در عالم برزخ كه آن فعل بر آن صورت بر فاعلش ظاهر مى شود بعد از انتقال او به عالم برزخ و جزاء همين است كه انما هى اعمالكم ترد عليكم , وجزاء بما كانوا يعملون , والناس مجزيون بأعمالهم .

از شمارِ دو چشم يك تن كم

و زشمارِ خرد هزاران بيش