فايلستان

ماء يك طبقه است و هوا چهار طبقه است؛ زيرا هوا يا با بخار، يعني اجزاء صغار‏‎ ‎‏آب كه به واسطۀ حرارت تلطيف شده است، مخلوط مي باشد و يا با بخار مخلوط‏‎ ‎‏نيست.‏‏قسم دوم، يا با نار مخلوط است و يا با نار مخلوط نيست و قسم اول نيز به هوايي‏‎ ‎‏كه عكس ضوء از شمس و غير شمس كه عبارت از وجه ارض باشد به آن منتقل‏‎ ‎‏مي شود و به هوايي كه عكس ضوء به آن نمي رسد تقسيم مي گردد.‏قسم اخير، يعني هوايي كه با بخار مخلوط بوده و عكس ضوء به آن واصل نيست‏‎ ‎‏زمهرير است و ماقبل آن، يعني هوايي كه با بخار مخلوط بوده و عكس ضوء به آن‏‎ ‎‏منتقل مي شود ما قبل الارض و الماء است.‏‏اگر مبدأ شروع طبقات را از طرف ارض و ماء قرار دهيم اين طبقه قبل از زمهرير‏‎ ‎‏بوده و اگر مبدأ شروع طبقات را از طرف كرۀ نار اخذ نماييم اين طبقه كه اطراف ارض‏‎ ‎‏و ماء واقع شده و ضوء در آن منعكس شده است بعد از زمهرير خواهد بود.‏‏طبقۀ دوم ـ بنابر اينكه طبقات را از طرف كرۀ نار شروع نماييم ـ هواي خالص است‏‎ ‎‏كه از طرف علو به اجزاء ناريه و از طرف سفل با بخار مختلط نيست و همين طبقه،‏‎ ‎‏طبقۀ سوم است. اگر از طرف زمين شروع به تعداد طبقات كنيم طبقۀ اول از طرف كرۀ‏‎ ‎‏نار و طبقۀ چهارم از طرف زمين طبقۀ دخان است، گرچه جسم ارضي، به واسطۀ آتش‏‎ ‎‏و حرارت تلطيف مي گردد، ولي چون جسم ارضي كه آتش به آن اصابت كرده داراي‏‎ ‎‏كثافت مي باشد لذا قسمتي از اجزاء آن به آتش مبدل نشده و به نحو مخلوط بالا رفته‏‎ ‎‏و تـا حول كرۀ نار تصاعد مي نمايند. بنابراين در آنجا اجزاء ارضيه با هوا مخلوط‏‎ ‎‏مي گردد.‏‏و اين طبقه از هوا طبقۀ دخان است و به خاطر همين طبقه است كه آسمان سبز‏‎ ‎‏ديده مي شود.‏

ارض داراي سه طبقه است: يك طبقه گِل است و آن طبقۀ مجاور با ماء است و‏‎ ‎‏طبقۀ ديگر صرف خاك است و آن محيط به مركز است و طبقۀ ديگر هم آن طبقه اي‏‎ ‎‏است كه مسكن مواليد ثلاثه است به خاطر گوديهاي عميقي كه روي زمين در طرف‏‎ ‎‏جنوب هست كه آب آنها را فرا گرفته و در آنها جمع شده است ربع ارض خشكي‏‎ ‎‏است و آن در طرف شمال مي باشد.‏‏البته مخفي نماند كه اشكالي بر اين سخن وارد مي شود و آن اين است كه اگر كرۀ‏‎ ‎‏آب داراي مكان طبيعي است چنانكه بايد چنين باشد خروج آن از مكان طبيعي‏‎ ‎‏خويش بدون قسر قاسر ممكن نيست. و اگر فرضاً كرۀ خاك نابود گردد بايد كرۀ آب‏‎ ‎‏كه مكان طبيعي آن را بالاتر از خاك دانسته اند، كرۀ مجوّفي باشد و حال آنكه مقتضاي‏‎ ‎‏سخن مذكور اين است كه كرۀ آب بدون قسر قاسر از مكان طبيعي خود خارج شده‏‎ ‎‏باشد.‏

در عالم افلاك هيچ ناسكي از عمل و رفتار خود باز نمي ايستد و از عبادت خويش‏‎ ‎‏ساكن و واقف نيست. نوع هر فلك و فلكي منحصر در فرد است و اين حكم را حكيم‏‎ ‎‏ذكي كه عالم است به اينكه افراد طبيعت جسميۀ واحده در صورت تقطيع نمودن آن‏‎ ‎‏طبيعت متكثر مي شوند و خرق و التيام بر فلك ممتنع است مي داند.‏‏در افلاك قسر نيست چنانچه شر نيست و همۀ آنها مظاهر سلام و برّ و خير محض‏‎ ‎‏مي باشند.‏

دليلي كه به سوي تكثير افلاك هادي است اختلافاتي است كه در سير كواكب رخ‏‎ ‎‏مي دهد؛ زيرا هر حركت خاصي كه در كوكب ديده مي شود بر وجود فلكي كه كوكب‏‎ ‎‏را به آن نحو حركت دهد دلالت دارد. پس وقتي در كوكبي چند نحو حركت يافتيم‏‎ ‎‏ناچاريم به چند فلك قائل باشيم. مثلاً كوكب داراي اوج و حضيض است، يعني گاهي‏‎ ‎‏از زمين دور و گاهي به زمين نزديك است و يا مثلاً در كوكب گاهي رجعت و برگشت‏‎ ‎‏سريع به سوي ما و گاهي اقامت و يا استقامت ديده مي شود؛ چنانكه هر يك از خمسۀ‏‎ ‎‏متحيره ـ يعني غير نيّرين (شمس و قمر) از كواكب سبعه ـ گاهي راجع و گاهي مقيم و‏‎ ‎‏گاهي مستقيم مشاهده مي شوند و لذا مجبور شديم براي آنها به تدوير قائل شده تا به‏‎ ‎‏واسطۀ آن رجوع و اقامت و استقامتي كه به نظر ما مي رسد تصحيح شود در حقيقت رجوع و اقامتي براي كوكب نيست، بلكه تدوير كه در‏‎ ‎‏ثخن فلك است و هر دو در گردشند گاهي حركت آن با حركت فلك موافق مي شود و‏‎ ‎‏در اين صورت حركت كوكب سريع گشته و مي بينيم تند مي رود و يا گمان مي كنيم به‏‎ ‎‏طرف ما رجوع كرده است و گاهي دو حركت متخالف مي شود، مثل اينكه آن سطح‏‎ ‎‏فلك كه به طرف ماست پايين آمده و آن سطح تدوير كه به طرف ماست بالا رود، در‏‎ ‎‏اين صورت به نظر ما كوكب ساكن و مقيم مي آيد.‏

شمس با سير خود چهار فصل را ايجاد مي نمايد؛ زيرا دايرۀ منطقة البروج كه از دو‏‎ ‎‏قطب عالم مي گذرد با دايرۀ معدل النهار كه به دور عالم كشيده شده تقاطع پيدا نموده و‏‎ ‎‏دايرۀ منطقة البروج دايرۀ معدل را نصف مي نمايد و در نتيجه عالم به دو قسمت شمالي‏‎ ‎‏و جنوبي تقسيم مي شود و همچنين معدل النهار هم منطقة البروج را تنصيف مي كند و‏‎ ‎‏لذا شش برج در طرف شمال و شش برج در طرف جنوب واقع مي شود و چون فلك‏‎ ‎‏شمس با منطقة البروج منطبق مي باشد بنابراين شمس شش ماه در بروج شمالي و‏‎ ‎‏شش ماه در بروج جنوبي خواهد بود.‏دو نقطه اي كه محل تقاطع معدل النهار و منطقة البروج است يكي نقطۀ اعتدال‏‎ ‎‏ربيعي و ديگري نقطۀ اعتدال خريفي است. شمس با طي نود درجه رو به بالا ازنصف‏‎ ‎‏بالايي دايرۀ منطقه به نقطۀ اعتدال ربيعي كه اول بهار است رسيده و با طي نود درجه رو‏‎ ‎‏به پايين از آن به نقطۀ انقلاب صيفي كه اول تابستان است مي رسد و به همين منوال‏‎ ‎‏نصف پاييني دايره را نيز پيموده و فصول چهارگانه پديد مي آيد.‏

«فَلاَ أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ  الْجَوَارِ الْكُنَّسِ». تكوير (۸۱).

فلك ثوابت مانند يك هندوانۀ بزرگ فرض مي شود كه داخل آن يك هندوانۀ‏‎ ‎‏كوچك كه زمين ماست فرض مي شود به نحوي كه مركز كرۀ كوچك، مركز همان كرۀ‏‎ ‎‏بزرگ باشد. سپس كرۀ ديگري كه محاط كرۀ بزرگ و بر كرۀ كوچك محيط است فرض‏‎ ‎‏مي شود كه آن فلك ستاره است و او نيز به تبع كرۀ بزرگ حركت مي كند و چون ستاره‏‎ ‎‏گاهي از ما دور و گاهي به ما نزديك مي شود؛ لذا فلك ستاره هم فلك ديگري دارد كه‏‎ ‎‏مركز آن خارج از مركز زمين ماست و هنگامي كه ستاره در طرف بالاي آن قرار‏‎ ‎‏مي گيرد از ما دور است و وقتي در طرف نزديك به محيط آن واقع مي شود به ما نزديك‏‎ ‎‏است.‏علاوه بر اينها يك كرۀ ديگري مانند يك گردو در ثخن فلك خارج مركز هست و‏‎ ‎‏آن فلك تدوير است كه ستاره در حقيقت در آن مركوز است موقعي كه حركت تدوير‏‎ ‎‏به طرف بالاست و با حركت منطقه مصادف مي شود ستاره با دو حركت موافق به‏‎ ‎‏طرف بالا حركت مي كند؛ لذا به نظر ما چنين مي آيد كه ستاره تند به طرف بالا مي رود و‏‎ ‎‏وقتي آنجا توقف مي كند واقعاً توقف نكرده، بلكه حركتش بطي ء مي شود بعد هم كه‏‎ ‎‏ديده مي شود كه ستاره تند به طرف ما مي آيد در آن موقع تدوير چرخيده وحركت‏‎ ‎‏ستاره در نقطه اي كه در آن است با حركت منطقه موافق شده است و لذا به نظر ما چنين‏‎ ‎‏مي رسد كه ستاره تند مي آيد و پس از آنكه ستاره به انتهاي نزديكي به ما رسيد چون‏‎ ‎‏تدوير بر خلاف حركت منطقه حركت مي كند و دو حركت متخالف مي شود ستاره به‏‎ ‎‏نظر ما واقف مي آيد.‏

عالم مادّه و معنى هر دو در برابر درياى هستى مطلق همچون حباب روى آب موقتى و ناپايدار هستند و هر چه هست درياست كه باقى و پايدار است. حباب اين دريا اولياء حقّ هستند كه در حجاب تعيّنات و كثرات پرده نشين گشته اند. زيرا «اوليايى تحت قبابى لا يعرفهم غيرى».

چون از پرتو ذات حق بر مِىِ عشق و محبّت بر اساس «فاحببتُ ان اعرف فخلقت الخلق لكى اعرف» تابيد، درياى هستى به اعتبار ظهور متلاطم شد و تعيّنات و تعلّقات وجود همچون حبابى ميرا كه «نمودى» بى «بودند» بر سر آن آشكار شد.

از من عاشق بيدل حديث و سخن زلف پرچين و شكن معشوق مپرس و گرفتارى عشّاق به واسطه تقيّد به قيود احكام كثرات كه هر يكى شكنى است از آن چين زلف اظهر من الشمس است و احتياج به شرح و بيان ندارد و از شهود جمال با كمال محبوب مانع محبّ غير از اين نيست و مرغ دلهاى طالبان و عاشقان از جهت گرفتارى اين دام بلا است كه مبتلاى قيد فراق و اندوه اشتياقند و زنجير مجانين عشق و طلب مجنبانيد و سرود بياد مستان مياريد كه سلسله زلف معشوق است كه سبب تقيّد مجانين محبت و عشق،به قيود كثرات گشت.