فايلستان

آن بود كه هيچ چيز اندر بند وي نايد، و وي اندر بند هيچ چيز نشود و اين عبارت از عين فنا بود؛ كه فاني صفت، مالك نبود و مملوك نه؛ از آن‌چه صحت ملك بر موجودات درست افتد و هيچ چيز را، از متاع دنيا و زينت عقبي، ملك نكند و خود اندر تحت حكم و ملك نفس خود نيايد. سلطان ارادت خود را از غير بگسلد تا غير طمع بندگي از وي بگسلد. و اين قول لطيف است مر آن گروه را كه به فناي كلي گويند.

چشمي كه ترا ديد شد از درد معافا

جاني كه ترا يافت شد از مرگ مسلم

تا سر اين بگويد كويار نكته داني

هر دل كه نور حق ديد جز نور حق نباشد

ني نزد او زميني است ني پيشش آسماني

بي انتظار محشرحق بين فناي كل ديد

گشتي چو فاني از خود گرديد خلق فاني

چون هست عكس يكتا نبود دو چيز همتا

در ملك هست جز هست چون نيست، نيست ثاني

امروز جلوهٔ وي رندان كهن شمارند

كور است در هر آني روي نوي و آني

چو آيات است روشن گشته از ذات

نگردد ذات او روشن ز آيات

همه عالم به نور اوست پيدا

كجا او گردد از عالم هويدا

نگنجد نور ذات اندر مظاهر

كه سبحات جلالش هست قاهر

رها كن عقل را با حق همي باش

كه تاب خور ندارد چشم خفاش

در آن موضع كه نور حق دليل است

چه جاي گفتگوي جبرئيل است

فرشته گرچه دارد قرب درگاه

نگنجد در مقام «لي مع الله»

چو نور او ملك را پر بسوزد

خرد را جمله پا و سر بسوزد

بود نور خرد در ذات انور

به سان چشم سر در چشمه خور

چو مبصر با بصر نزديك گردد

بصر ز ادراك آن تاريك گردد

سياهي گر بداني نور ذات است

به تاريكي درون آب حيات است

سيه جز قابض نور بصر نيست

نظر بگذار كين جاي نظر نيست

چه نسبت خاك را با عالم پاك

كه ادراك است عجز از درك ادراك

سيه رويي ز ممكن در دو عالم

جدا هرگز نشد والله اعلم

چه مي‌گويم كه هست اين نكته باريك

شب روشن ميان روز تاريك

در اين مشهد كه انوار تجلي است

سخن دارم ولي نا گفتن اولي است

هر نور در سلسله انوارْ قاهر بر انوار مادون، و مقهور نور مافوق خود است؛ همچنين هر نورى نسبت به انوار مافوق داراى حيثيت فقرى، و نسبت به انوار مادون خود داراى حيثيت استغنايى مى‌باشد. حبّ نيز يكى ديگر از عواملى است كه در پى‌ريزى عالم ملكوت، نقش اساسى دارد. انوار در سلسله طولى، نسبت به يكديگر حبّ دارند. امّا، حبِّ علّت به معلول با حبِّ معلول به علّت متفاوت است. حبِّ مافوق به مادون مستلزم‌عزّت، و حبِّ مادون به مافوق مستلزم ذلّت است.

دي كوزه گري بديدم اندر بازار

بر پاره گلي لگد همي زد بسيار

و آن گل بزبان حال با او مي گفت

من همچو تو بوده ام مرا نيكودار

كودكي كوزه‌اي شكست و گريست

كه مرا پاي خانه رفتن نيست

چه كنم، اوستاد اگر پرسد

كوزهٔ آب ازوست، از من نيست

زين شكسته شدن، دلم بشكست

كار ايام، جز شكستن نيست

چه كنم، گر طلب كند تاوان

خجلت و شرم، كم ز مردن نيست

گر نكوهش كند كه كوزه چه شد

سخنيم از براي گفتن نيست

كاشكي دود آه ميديدم

حيف، دل را شكاف و روزن نيست

چيزها ديده و نخواسته‌ام

دل من هم دل است، آهن نيست

روي مادر نديده‌ام هرگز

چشم طفل يتيم، روشن نيست

كودكان گريه ميكنند و مرا

فرصتي بهر گريه كردن نيست

دامن مادران خوش است، چه شد

كه سر من بهيچ دامن نيست

خواندم از شوق، هر كه را مادر

گفت با من، كه مادر من نيست

از چه، يكدوست بهر من نگذاشت

گر كه با من، زمانه دشمن نيست

ديشب از من، خجسته روي بتافت

كاز چه معنيت، ديبه بر تن نيست

من كه ديبا نداشتم همه عمر

ديدن، اي دوست، چو شنيدن نيست

طوق خورشيد، گر زمرد بود

لعل من هم، به هيچ معدن نيست

لعل من چيست، عقده‌هاي دلم

عقد خونين، بهيچ مخزن نيست

اشك من، گوهر بناگوشم

اگر گوهري به گردن نيست

كودكان را كليج هست و مرا

نان خشك از براي خوردن نيست

جامه‌ام را به نيم جو نخرند

اين چنين جامه، جاي ارزن نيست

ترسم آنگه دهند پيرهنم

كه نشاني و نامي از تن نيست

كودكي گفت: مسكن تو كجاست

گفتم: آنجا كه هيچ مسكن نيست

رقعه، دانم زدن به جامهٔ خويش

چه كنم، نخ كم است و سوزن نيست

خوشه‌اي چند ميتوانم چيد

چه توان كرد، وقت خرمن نيست

درسهايم نخوانده ماند تمام

چه كنم، در چراغ روغن نيست

همه گويند پيش ما منشين

هيچ جا، بهر من نشيمن نيست

بر پلاسم نشانده‌اند از آن

كه مرا جامه، خز ادكن نيست

نزد استاد فرش رفتم و گفت

در تو فرسوده، فهم اين فن نيست

همگنانم قفا زنند همي

كه ترا جز زبان الكن نيست

من نرفتم بباغ با طفلان

بهر پژمردگان، شكفتن نيست

گل اگر بود، مادر من بود

چونكه او نيست، گل بگلشن نيست

گل من، خارهاي پاي من است

گر گل و ياسمين و سوسن نيست

اوستادم نهاد لوح بسر

كه چو تو، هيچ طفل كودن نيست

من كه هر خط نوشتم و خواندم

بخت با خواندن و نوشتن نيست

پشت سر اوفتادهٔ فلكم

نقص حطي و جرم كلمن نيست

مزد بهمن همي ز من خواهند

آخر اين آذر است، بهمن نيست

چرخ، هر سنگ داشت بر من زد

ديگرش سنگ در فلاخن نيست

چه كنم، خانهٔ زمانه خراب

كه دلي از جفاش ايمن نيست

در جهان، بس عاقل و فرزانه بود

من همي بينم جلال اندر جلال

تو چه مي‌بيني، به جز وهم و خيال

من همي بينم بهشت اندر بهشت

تو چه مي‌بيني، بغير از خاك و خشت

چون سرشتم از گل است، از نور نيست

گر گلم ريزند بر سر، دور نيست

گنجها بردم كه نايد در حساب

ذره‌ها ديدم كه گشته است آفتاب

عشق حق، در من شرار افروخته است

من چه ميدانم كه دستم سوخته است

چون مرا هجرش بخاكستر نشاند

گو بيفشان، هر كه خاكستر فشاند

تو، همي اخلاص را خواني جنون

چون تواني چاره كرد اين درد، چون

از طبيبم گر چه مي‌دادي نشان

من نمي‌بينم طبيبي در جهان

من چه دانم، كان طبيب اندر كجاست

ميشناسم يك طبيب، آنهم خداست

سرسبز بود خاك كه آتش يار است

خاصه خاكي كه ناطق و بيدار است

اين خاك ز مشاطهٔ خود بي‌خبر است

خوش بي‌خبر است از آنكه زو هشيار است

درين آيت بندگان خود را در رفتن راه دين منازل روشن مي‌نمايد و آن گه ايشان را بلطف خود در آن روش مي‌ستايد و برحمت خود مزد عظيم و ثواب كريم مي‌دهد، خود راه مي‌نمايد و خود بر روش ميدارد و آن گه بنده را در آن مي‌ستايد. اينت كرم و لطافت! اينت رحمت و رأفت!