فايلستان

قدما نظريه‌اي داشتند كه اين نظريه امروز ديگر مورد قبول نيست يا لااقل مورد ترديد است و آن اين است كه براي هر عنصري از عناصر و براي هر مركبي ـ كه آن مركب هر عنصري كه بر او غلبه داشته باشد قهرآ حكم همان عنصر را دارد ـ يك مكان و حيز طبيعي قائل بودند. آنها كه قائل به چهار عنصر بودند (آب و خاك و هوا و آتش) براي هريك از اينها يك حيز و محل طبيعي قائل بودند، طبق آنچه كه معروف است و شنيده‌ايد كه حيز طبيعي خاك مركز عالم است و حيز طبيعي آب، قسمتي است كه محيط بر خاك است و حيز طبيعي هوا محيط بر آب و خاك هر دو است و آتش هم محيط بر هر دو. آنوقت اين حركات رو به پايين آب و خاك و حركات رو به بالاي هوا و آتش را بر همين اساس توجيه مي‌كردند. اينچنين حيز طبيعي براي اشياء قائل شدن بدون فرض آن افلاك، امكان‌پذير نيست، يعني اين امر بر اساس اين است كه ما مركز زمين را مركز عالم بدانيم و محيط افلاك را محيط عالم بدانيم و محيط سطح محدّب فلك اعلي را آخرين حد عالم بشماريم. روي آن حسابها بود كه مسأله مكان طبيعي و حيز طبيعي به وجود مي‌آمد.

همه اشياي موجود در عالَم اَجرام اَثيري و عنصري اَعمّ از افلاك و ستارگان و مركباتِ عالَم عناصر، همه مِثال و ظِلّ جواهر نوراني مجرّدي هستند كه در عالم اَنوار جاي دارند و نور و ضياي عَرَضي اينها، شبح مثالي از نور و ضياي واقعي و ذاتي آنهاست.

عناوين مجازى آدينده است 

به نزد مردم اهل طريقت

خيالى بيش نبود آدينده 

تو پندارى كه مى باشد حقيقت

در بدايت فطرت موجودات: بدان كه حق- سبحانه و تعالى- اوّل چيزى كه بيافريد، عقل بود؛ قوله عليه السلام «أَوَّلُ ما خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْلِ» و عقل را سه معرفتْ عطا گردانيد:اوّل، معرفت خود، دوم، معرفت حق، سوم، معرفت احتياج او به حق. و از هر معرفت، چيزى در وجود آمد از معرفت خود، نَفْسِ ديگر و از معرفت حق، عقل ديگر پيدا شد و از معرفت احتياج او به حق، جسمى ديگر شد و از عقل كل، همين پيدا شد و از عقل دوم، سه معرفت پيدا شد و از آن سه معرفت او هم بدين طريق، عقلى ديگر و نَفْسى ديگر و جسمى ديگر پيدا شد تا نُه مرتبه. پس نُه عقل و نُه نَفْس و نُه جسم پيدا شد و آن نُه جسم، نُه فلك‌اند و آن نُه نَفْس، نُه نفوس فلك است و نُه عقل، نُه عقولِ افلاك است.

فلاسفه در بيان چگونگى نظام آفرينش و خلقت جهان ميگويند كه اول ما صدر از ذات حق تعالى عقل است و از عقل اول باعتبار جهت خستى كه دارد فلك الافلاك خلق شده است و به ترتيب افلاك ديگر و بالجمله حكما بعد از عالم مجردات در نظام خلقت عالم جسمانى را قرار داده‌اند و آن را مركب از نه فلك تو در تو ميدانند كه محيط و محدد همه را فلك الافلاك و فلك اقصى و فلك اطلس و غيره ناميده‌اند دوم فلك ثوابت كه در زبان متشرعين كرسى ناميده شده است و مركز استقرار ثوابت است سوم زحل و چهارم مشترى و پنجم مريخ و ششم فلك خورشيد و هفتم فلك زهره و هشتم عطارد و نهم فلك قمر.

فنا سه قسم است. فناء علماء باللّه و فناء سالكان و ارباب احوال و فناء عارفان مستغرق فى اللّه و آن را سه درجه است اول فناء معرفت در معرفت كه علمى است دوم فناء عيان در معاين كه فناء جلى است سوم فناء طلب است‌.

فناء نزد اهل حقايق عبارت از عدم شعور شخص است بواسطه استيلاى ظهور وجود حق بر باطن او.

و باز فنا عبارت از سقوط اوصاف مذمومه است همان طور كه بقاء وجود اوصاف محموده است  فناء فى اللّه تبدل صفات است به صفات الهيه و فناء فى الرسول تبديل صفات انسانى است بصفات نبى و رسول.

مه و خورشيد و استاره بر اين گردون گردانند 

به حكم حجت قاطع براه عاشقى پويا

زذره تا مجره از رقيقت تا حقيقت را

بيابى راكع و ساجد بحمد و مدح حق گويا

دو عالم يك مصلى هست و دائم در صلاتستند 

همه اشباح در اينجا همه ارواح در آنجا

ابن سينا اجسام عالم را به دو گونۀ اثيري و عنصري تقسيم كرده است، و مي‌نويسد: جسم اثيري آن است كه فقط يك صورت مي‌پذيرد و ضد ندارد و حدوث آن بر سبيل ابداع است، نه تكوين از شيء ديگر؛ و همچنانكه كه عناصر چهارگانه، اركان عالم عناصرند، افلاك و كواكب نيز اركان عالم اثيرند . فلكيات صورت خود را از دست نمي‌دهند   و همواره به حركت دوراني متحرك، و از طبايع چهارگانه خارجند و بر عنصريات تأثير مي‌گذارند، يعني قوت و طبعشان مبدأ احوال عارض بر عالم عناصر است. يكي از سه‌گونه حركت طبيعي اجسام بسيط نيز ويژۀ اجسام اثيري است كه همواره در مواضع طبيعي خود حركت مي‌كنند.

افلاك مجسم بطور كلى نه فلك اند , و بعد از تجزيه بيست و چهار فلك مى شوند . فلك نهم را فلك حركت اولى دانسته اند , و فلك هشتم را فلك حركت ثانيه ثوابت , و هفت فلك كلى ديگر را براى حركات گوناگون هفت كوكب سيار . هر يك از اين هفت فلك كلى بدين گونه تجزيه مى شود : زحل و مشترى و مريخ و زهره هر يك را سه فلك است , و شمس را دو فلك است , و هر يك از عطارد و قمر را چهار فلك , كه مجموع بيست و چهار فلك است , ده فلك موافق مركزند - يعنى مركز آنها با مركز زمين يكى است - , و هشت فلك خارج مركز كه مركز آنها خارج از مركز زمين است , و اوج و حضيض كوكب , از اين فلك خارج مركز است . و شش فلك تدويرند.