عنايت الٰهي تمثل نظام كلي موجودات است در علم سابق خداوند كه زمان شايستۀ هريك از حادثات را تعيين مي‌كند و نظام هستي مطابق ترتيب و تفصيل معقولي كه در آن وجود دارد، صدور يافته است . به بيان ديگر عنايت احاطۀ علم ازلي خداوند است بر كل، آنچنانكه كل بايد باشد، تا بهترين مجموعه از هستيها مطابق آن علم تحقق يابد .
عدم آينه وجود حق و هستى است،عالم تعيّنات عكس و سايه وجود حق و هستى است و انسان چشم عكس - عالم - است. سايه به واسطه نور ظاهر مى شود. بنابراين عالم نيز به واسطه نور ذات حق كه وجود حقيقى است پيدا و روشن مى گردد. و اين مطلب ناظر بر اين آيه است كه ﴿الم تر الى ربّك كيف مدّ الظّل﴾يعنى آيا نمى بينى كه حق چگونه پرتو وجود خود - سايه را - بر موجودات عالم - اعيان را ممكنه - گسترده است.
روشن كننده آسمانها و زمينها بر مؤمنان و دوستان مصور اشباح است و منور ارواح، جميع الانوار منه، و همه نورها ازوست، و قوام همه بدوست، بعضي ظاهر و بعضي باطن.
فطرت است اين چه توان كرد چنان مي بخشد
اين نه ميراث من و توست نه حق من و تو
هرچه او خواسته باشد به تو آن مي بخشد
غيرتِ قدرت حق بين كه عصاي چوبين
مي كند افعي و معجز به شبان مي بخشد
اي چرخ فلك پايهٔ پيروزهٔ تو
زنبيل جهان گداي دريوزهٔ تو
صد سال فلك خدمت خاك تو كند
نگزارده باشد حق يكروزهٔ تو
جلوه كند نگار من تازه به تازه نو به نو
دل برد از ديار من تازه به تازه نو به نو
عشوة جان شكار او خانه به خانه كو به كو
در صدد شكار من تازه به تازه نو به نو
در خويش چو گردون نكني تا سفري چند
از ثابت وسيارنيابي نظري چند
از خانه زنبور حوادث نخوري شهد
تا در رگ جانت ندود نيشتري چند
شيرازه درياي حلاوت رگ تلخي است
شكرانه هر تلخ بنوشان شكري چند
در سايه ديوار سلامت ننشيند
از سنگ ملامت نخورد هركه سري چند
از خود نشناسان مطلب ديده حق بين
حق را چه شناسند ز خود بيخبري چند
هر چند دل از شكوه سبكبار نگردد
چون شعله برون مي دهم از دل شرري چند
از لال هرانگشت زباني است سخن گوي
يك در چو شود بسته گشايند دري چند
سرچشمه اين باديه از زهره شيرست
زنهار مشو همسفر بيجگري چند
هر چند رهايي ز قفس قسمت من نيست
آن نيست كه برهم نزنم بال وپري چند
همي بكشتي تا در عدو نماند شجاع
همي بدادي تا در ولي نماند فقير
بسا كسا كه بره‌ست و فرخشه بر خوانش
بسا كسا كه جوين نان همي نيابد سير
مبادرت كن و خامش مباش چندينا
اگرت بدره رساند همي به بدر منير
بشكن سبو و كوزه اي ميرآب جان‌ها
تا وا شود چو كاسه در پيش تو دهان‌ها
بر گيجگاه ما زن اي گيجي خردها
تا وارهد به گيجي اين عقل ز امتحان‌ها
ناقوس تن شكستي ناموس عقل بشكن
مگذار كان مزور پيدا كند نشان‌ها
ور جادويي نمايد بندد زبان مردم
تو چون عصاي موسي بگشا برو زبان‌ها
عاشق خموش خوشتر دريا به جوش خوشتر
چون آينه‌ست خوشتر در خامشي بيان‌ها
اي شمع نمونه‌اي زسوزم داري
خاموشي و مردن رموزم داري
داري خبر از سوز شب هجرانم
آيا چه خبر ز سوز روزم داري