زمين بميانه اندر است. و اين ميان راستينه ميانست كه همه چيزهاى گران سوى او دوند. و زمين بجمله گرد است و بتفصيل درشت روى است از جهت كوههاى بيرون خزيده، و نشيبهاى فرو رفته و چون قياس و حس بر جمله او افتد از گردى بيرون نيايد. زيرا كه بزرگترين كوهى سخت خرد است بنزديك جمله زمين. و مثل او چون كوبى است كه قطر او گزى يا دو گز باشد. اگر از وى گاورسها بيرون آيد و همچنان اندر روى او فرود رود از سماء حكم گوى گرد بيرون نيايد ...
هر فلكى را عقلى و نفسى و جسمى باشد و فلك اوّل را عرش گويند و فلك اطلس را فلك الافلاك و جسم كلّى گويند و فلك دوم را كرسى گويند و فلك البروج و فلك ثوابت نيز گويند و فلك ديگر- كه در زير اوست-، فلك زُحل گويند و فلك ديگر را مشترى و فلك ديگر را فلك شمس و فلك ديگر را فلك زهره و فلك ديگر را فلك عطارد و فلك ديگر را فلك قمر و فلك قمر را عقل فعّال گويند و نفس او را واجب الصور.
، قيد «ذي حياة بالقوه» براي خارج كردن نفس سماوي است؛ چون عده‌اي فلك را جسم آلي مي‌دانند و اين قيد مي‌تواند آن را خارج كند؛ وگر نه جسمي كه افعال حيات از آن صادر مي‌شود، هميشه بالفعل خواهد بود!قيد «طبيعي» هم براي خارج كردن كمالات صناعي و بشري است.
نفس جسم است؛ اما ماهيتش با جسمي كه اعضا از آن برمي‌آيند، فرق دارد. نفس نوراني و ملكوتي است؛ سبك است؛ در ذات خود زنده است؛ در اعضاي بدن نفوذ دارد و مثل گلاب در گل و آتش در آتش‌دان، جاري و ساري در بدن است؛ هيچ تغيير و نابودي در آن راه ندارد. بقاي آن در اعضاي بدن مايه حيات است و انتقال آن از اعضا به عالم ارواح هم مايه مرگ آدمي.نفس جسم است؛ اما ماهيتش با جسمي كه اعضا از آن برمي‌آيند، فرق دارد. نفس نوراني و ملكوتي است؛ سبك است؛ در ذات خود زنده است؛ در اعضاي بدن نفوذ دارد و مثل گلاب در گل و آتش در آتش‌دان، جاري و ساري در بدن است؛ هيچ تغيير و نابودي در آن راه ندارد. بقاي آن در اعضاي بدن مايه حيات است و انتقال آن از اعضا به عالم ارواح هم مايه مرگ آدمي.
يا رب چه شاهدي تو كز غيرت محبت
بيگانه كردي از هم، ياران آشنا را
آيينه رو نگارا از بي‌بصر حذر كن
ترسم كه تيره سازي دلهاي با صفا را
گر سوزن جفايت خون مرا بريزد
نتوان ز دست دادن سر رشتهٔ وفا را
تا ديده‌ام فروغي روشن به نور حق شد
كمتر ز ذره ديدم خورشيد با ضيا را
از آنجا كه دنيا براي آزمايش و امتحان انسان است، برپايۀ تعاليم قرآن سختيها و مصيبتهايي كه بر انسان وارد مي‌آيد، چيزي جز آزمون نيست و نبايد نگون‌بختي تلقي گردد، چنانكه گشايشها و بي‌نيازيها نيز نمي‌تواند به مفهوم نيك‌بختي انگاشته شود. در آيه‌اي از سورۀ انبياء سخن از آزمايش انسانها گاه به شر (مصيبتها) و گاه به خير (نعمتها) به ميان آمده است و در آيه‌اي ديگر در توضيح آزمايش به مصايب چنين آمده كه خداوند انسان را به مصيبتهايي از قبيل ناامني، گرسنگي، تلف شدن اموال و مرگ نزديكان مي‌آزمايد. پيامبران كه برگزيدۀ مردمان هستند و قرآن آنان را در زندگي دنيا نيز همچون آخرت به نيك‌بختي مي‌شناسد، در زندگاني دنيا به سخت‌ترين آزمايشها تن داده‌اند، چنانكه در قرآن داستانهايي در شرح آزمايشهاي ابراهيم و ايوب(ع) آمده است ، انسان نگون بخت در زندگانيِ دنيا، آن كسي است كه همواره بر آنچه از كف داده، يا به دست نياورده است، افسوس خورد و چون سختي و مصيبتي بر او وارد شود، ناشكيبا گردد و دچار نااميدي شود .
سابق بالخيرات بطور اطلاق منشأ و مبدء همه كمالات وجودى در همه عوالم و نشئات است كه آغاز آن عالم ألست كه سبقت ذاتى و تعليمى و فضيلت روحى داشته‌اند و در همه عوالم و نشئات اين چنين آثار فضيلت آنان فضيلت ذاتى و موهوبى كه حق سبحانه هيچ مخلوقى را مانند آنان از صدق ذاتى و فضيلت موهوبى بهرمند نفرموده و از جمله آثار اين موهبت كبرى آنست كه مظاهر صفات و محاسن آثار كبريائى هستند.
فكنّا خلقاً و بشراً نورانيين، خلق از روح است و بشريت از كالبد مثالى كه در صورت بشر است و هر دو نورانيند چون هر دو جسمى لطيف و از عالم ملكوتند، بنا بر اين كه روح هم جسم است و بنا بر اين كه مجرد است، نورانى بودنش كنايه از بر كنار بودن او است از ظلمت هيولا و پذيرش او از انوار قدسيه و افاضه‌هاى ربانيه. مثل الذى خلقنا، يعنى از آنچه ارواح ما را از آن آفريده است.
قرآن كريم در آيه ۵۸ سوره اسراء مى فرمايد: (وَ يَسألونكَ عنِ الرّوحِ قُل الرّوحُ مِن امرِ ربّى و ما اوُتيتم مِن العلمِ الاّ قليلا); و اى رسول ما، از تو درباره روح مى پرسند، جواب ده كه روح به فرمان خداست و شما به حقيقت آن پى نمى بريد; زيرا آنچه از علم براى شما داده اند بسيار اندك است.
در عالم طبيعت، اعم از فلكي و عنصري، هيچ امر ثابتي نداريم. جوهر و جميع اعراضش در حركت است. در عالم دست روي هيچ چيزي نميتوان گذاشت كه ثابت باشد. از ماده جوهري تا صور جسميه، صور نوعيه، نفوس انساني، نفوس فلكي و حتي اجسام فلكي كه به نظر ما ثابت ميآيند همه در حركتند يعني دائماً در حال تجدد و حدوث هستند. پس ديگر قديم زماني نداريم. هرچه داريم نه تنها حادث است بلكه عين حدوث است.