فايلستان

قرآن مكتوب نيز با اتّكا به اين جامعيت طولى و عرضى است كه «تِبْيَانا لِّكُلِّ شَيْءٍ»است. از اين‌رو، هم وحىْ جامع مراتب مختلف هستى است، هم نبوّت و نبىْ حضرت جامع با كمالات وجودى مختلف مى‌باشد، و هم حقيقت معرفتى وحى در مراتب مختلف .

همانا حصول علم در باطن انسان به وجوه مختلفى است؛ پس گاهى از طريق اكتساب و تعلّم به دست مى‌آيد و گاهى علوم بر او هجوم مى‌آورد، گويى بر او از جايى كه نمى‌داند ـ چه به دنبال طلب و شوق باشد و چه نباشد ـ به او القا مى‌شود. و قسم دوم حدس و الهام ناميده مى‌شود و اين قسم تقسيم مى‌شود به آنچه همراه با اطلاع به سبب افاده‌كننده آن است و آن همان مشاهده ملك ملهم حقايق از جانب خداست كه همان عقل فعّال الهام‌كننده در عقل منفعل است و يا آنچه به سبب افاده‌كننده اطلاع ندارد. پس اوّلى اكتساب و استبصار ناميده مى‌شود و دومى الهام و نفث فى الروع و سومى وحى كه اختصاص به انبيا دارد و قسم دوم قبل از اين به اوليا اختصاص دارد.

«دل را دو در است: يكى را سوى عالم ملكوت گشايد و آن لوح محفوظ و عالم فرشتگان است و دوم به سوى پنج حس بازشود كه تمسّك آن به عالم شهادت و ملك است.» و نبى را نيز به عنوان حدّ مشتركى بين عالم معقول و محسوس معرفى مى‌كند كه بابى به ملكوت و بابى به ناسوت دارد.

آنچه مطلوب دل و جان است ابا جان و دلست

ليكن از خود جان آنكه بيخبر بد غافل است

منزل جانان بجان و دل همي جويد دلم

غافل از جانان كه او را در دل و جان منزل است

ميان آب و گل سازد وطن آنجان و دل

منزلش گرچه برون از خطّه آب و گل است

هر كسي دادند با خود اين چنين گنج نهان

ليك هر كس راز خود بر خود طلسمي مشكل است

همه دريا و دريا عين ما بوده ولي

مائي ما در ميان ما و دريا حايل است

چشم دريابين كسي دارد كه غرق بحر شد

ورنه نقش موج بيند هر كه او بر ساحل است

نيست كامل در دو عالم هركه دريا عين اوست

عين دريا هركه شد ميدان كه مرد كامل است

جمله عالم نيست الّا سايهء علم وجود

روي از عالم بگردان زانكه ظل زايل است

سايه بر خورشيد بگزين گر تو مرد عاقلي

سايه بر خورشيد نگزيند كس كو عاقل است

نيست شان آنكه باشد بر صراط مستقيم

ميل كردن جانب چيزي كه مردم مايل است

چون بدانستي كه حق هستي و باطل نيستي است

در پي حق گير و بگذر از هر آنچه باطل است

نقطه توحيد عين جمع و درياي وجود

حاصل است آنرا كه بر خط عدالت واصل است

در خاك كي بود كه دلش گنج گوهر است

دلتنگ كي بود كه دلارام در كش است

اي مرده شوي من زنخم را ببند سخت

زيرا كه بي‌دهان دل و جانم شكرچش است

خامش زنخ مزن كه تو را مرده شوي نيست

ذات تو را مقام نه پنج است و ني شش است

در من غم شبكور چرا پيچيده است

كوراست مگر و يا كه كورم ديده است

من بر فلكم در آب و گل عكس منست

از آب كسي ستاره كي دزديده است
 

اى به ره جستجو نعره زنان دوست دوست     

گر به حرم ور به دير كيست جز او اوست اوست

پرده ندارد جمال غير صفات جلال          

 نيست بر اين رخ نقاب نيست بر اين مغز پوست

با همه پنهانيش هست در اعيان عيان       

با همه بيرنگيش در همه زو رنگ و بوست

دم چو فرو رفت هاست هوست چو بيرون رود      

يعنى از او در همه هر نفسى هاى و هوست
 

از جمال حور و غلمان چشم حق بين بسته اند

زال دنيا چون فريبد همت مردانه را؟

خون رحمت را نهال خشك مي آرد به جوش

مي كند تر دست، زلف يار آخر شانه را
 

هين نوبت صبر آمد و ماه روزه

روزي دو مگو ز كاسه و از كوزه

بر خوان فلك گردد پي دريوزه

تا پنبهٔ جان باز رهد از غوزه

چشمۀ خور در فلك چارمين

سوخت ز داغ دل ام البنين

آه دل پرده نشين حيا

برده دل از عيسي گردون نشين

دامنش از لخت جگر لاله زار

خون دل و ديده روان ز آستين

مرغ دلش زار چه مرغ هزار

داده ز كف چار جوان گزين

اربعه مثل نسور الربي

سدره نشين از غمشان آتشين

كعبۀ توحيد از آن چار تن

يافت زهر ناحيه ركني ركين

قائمۀ عرش از ايشان بپاي

قاعدۀ عدل از آنها متين

نغمۀ داودي بانوي دهر

كرده بسي آب دل آهنين

زهره ز ساز غم او نوحه گر

مويه كنان موي كنان حور عين

ياد ابوالفضل كه سر حلقه بود

بود در آن حلقۀ ماتم نگين

اشكفشان سوخته جان همچو شمع

با غم آن شاهد زيبا قرين

ناله و فرياد جهان سوز او

لرزه در افكنده بعرش برين

كاي قد و بالاي دلآراي تو

در چمن ناز بسي نازنين

غرۀ غراي تو الله نور

نقش نخستين كتاب مبين

طرۀ زيباي تو سرو قدم

غيب مصون در خم او چين چين

همت والاي تو بيرون ز وهم

خلوت ادناي تو در صدر زين

رفتي و از گلشن ياسين برفت

نوگلي از شاخ گل ياسمين

رفتي و رفت از افق معدلت

يكفلكي مبر رخ و مه جبين

كعبه فرو ريخت چه آسيب ديد

ركن يماني ز شمال و يمين

ريخت چه بال و پر آن شاهباز

سوخت ز غم شهپر روح الامين

آه از آن سينۀ سينا مثال

داد ز بيدادي پيكان كين

طور تجلاي الهي شكافت

سر انا الله بخون شد دفين

تير كمانخانۀ بيداد زد

ديدۀ حق بين ترا از كمين

عقل رزين تاب تحمل نداشت

آنچه تو ديدي ز عمود و زين

عاقبت از مشرق زين شد نگون

مهر جهانتاب بروي زمين

خرمن عمرم همه بر باد شد

ميوۀ دل طعمۀ هر خوشه چين

صبح من و شام غريبان سياه

روز من امروز چه روز پسين

چار جوان بود مرا دلفروز

و اليوم أصبحت و لا من بنين

لا خير في الحياه من بعدهم

فكلهم أمسي صريعاً طعين

خون بشو ايدل كه جگرگوشگان

قد واصلو الموت بقطع الوتين

نام جوان مادر گيتي مبر

تذكريني بليوث العرين

چونكه دگر نيست جواني مرا

لا تدعوني ويك ام البنين

مفتقر از نالۀ بانوي دهر

عالميان تا بقيامت غمين