فايلستان

جهان هاى ممكن امورى همانند سياره هاى دورند. آنها دور نيستند و نزديك هم نيستند. آنها هيچ گونه فاصله مكانى اى با ما ندارند. آنها در نسبت گذشته و حال و در نتيجه فاصله زمانى با ما قرار ندارند. آنها نسبت به هم منزوى هستند: هيچ گونه ارتباط مكانى ـ زمانى اى ميان امورى كه به جهان هاى مختلف ممكن تعلق دارند نيست. اتفاقى كه در يك جهان ممكن رخ مى دهد منجر به يك اتفاق در جهان ممكن ديگر نمى شود. آنها با يكديگر هم پوشانى و بخش مشترك ندارند.

همه معلومات و مفاهيم تصورى منتهى به حواس مى باشد؛ به اين معنا كه هر مفهوم تصورى فرض كنيم يا مستقيما خود محسوس است و يا همان محسوس است كه دست خورده و تصرفاتى در وى شده و خاصيت وجودى تازه اى پيدا نموده است. چنانچه گرماى شخص محسوس صورت محسوسه بوده كه تشخص و تغيير را دارد، و صورت خيالى وى ماهيت گرمى و تشخص را داشته ولى از آن جهت كه متخيل باشد ثابت است، و مفهوم كلى وى تنها ماهيت گرمى را داشته ولى تشخص و تغيير را ندارد .

ذهن تصورات جزئى را كه از اشياى شخصى حاصل شده است، به مفاهيم كلى تبديل مى كند. ذهن اين عمل را از آن روى انجام مى دهد كه اين تصورات حاصل آمده در ذهن در حقيقت پديدارى بيش نيستند كه از تمام وجودهاى ديگر متمايزند... . اين كار ذهن را انتزاع مى نامند، كه به توسط آن، يك مفهوم جزئى با كارى كه ذهن بر روى آن انجام مى دهد از يك مفهوم حاكى از يك فرد به تصورى كلى كه نمايانگر تمام افراد مشابه است، بدل مى شود... . بنابر اين نكته، آدمى رنگى را كه امروز در گچ يا برف مى بيند يا ديروز آن را در شير ديده بود، صرفا يك پديدار و تظاهر مى بيند و آن را نمايانگر آن نوع به شمار مى آورد و نام سفيدى بر آن مى گذارد و با اين لفظ خاص از يك كيفيت مشابه (هر كجا كه اين كيفيت تصور يا مشاهده شود)، خبر مى دهد. بدين شكل كليات (چه آن را از مقوله واژگان بدانيم، چه مفاهيم) شكل مى گيرد .

هنگامى كه از پيش چشم شخص دو بين، حق ديدن موجودات، كه خيالى بيش نيست برداشته شود و براى او يقين شود كه هر چيزى كه در عالم مى بيند وجود حق است، در روز حشر زمين و آسمان تبديل به زمين و آسمانى ديگر مى شوند.

حبّه دل ‌ صميم قلب، سويداى دل، «نقطه خون سياه وسط دل كه اصل حيات است و از آن، حيات و فيض بر جميع اعضا مى رسد و با وجود آن خردى محل ظهور عظمت و كبريايى حق است و هيچ مرتبه از مراتب وجود وسعت گنجايى آن حضرت را ندارد مگر دل انسان كامل» كه «لا يسعنى ارضى و لا سمايى و وسعنى قلب عبدى المؤمن التقىّ»

دل با آن كوچكى، محل تجليّات انوار الهى است و عارف بوسيله آن مى تواند ارتباط معنوى بين خود و ذات حق برقرار نمايد.

نيك مى دانيم كه حقيقت حبّه و صد خرمن و جهان يكى است و آن ذات حق است. اما تعيّن مادى حبّه و ارزن و خرمن و عالم، پرده اى است ميان حقيقت وجودى آنها كه حق است.

كوچكى و بزرگى در وحدت ذات جايگاهى ندارد و پيل و پشّه و نيل و قطره همه داراى يك حقيقت وجودى اند و آن ذات حق است.

«وقتى موجودى به ويژگى درخور شأن خويش نايل گردد در حقيقت، به كمال لايق خود رسيده است.»

چون هر چيزى در نهايت به اصل خود بر مى گردد و از هر نقطه اى از اين دايره دوباره دايره اى ظاهر مى شود كه آن نقطه اوّل (مركز اولين دايره) نيز مركز تمام دايره هايى است كه حول آن مى گردد و محيط دايره نيز در دابره هاى ديگر همان دايره اولى است، بنا بر اين در حقيقت مركز همه دواير همان ذات حق است و غير از او موجودى وجود ندارد.

جهان همراه با انسان، انسان كبير است و انسان از آن جهت كه حقيقت و خلاصه همه است جهانى است عليحده بطورى كه حق در انسان ظاهر گشته و چشم او شده و با چشم خود، خود را مشاهده نموده است و خلاصه سخن اين است كه انسان مظهر اسم خدا است و اين سخن بهترين بيان است.