قوه فكر چون مشغول شود به امور روحانى و روى به معارف حقيقى آرد. او شجره مباركه است؛ زيرا همچنان كه درخت را شاخه است، فكر را نيز شاخه هاست كه به واسطه آن به نور يقين رسند؛ چنان كه در قرآن آمد: «الَّذِي جَعَلَ لَكُم مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارا» (يس: ۸۰). الشجره، فكرت است و سبزى او آن است كه مطلع شود بر طريق نظر و باز گشتن به عالم قدس.
آدم صفي كه بديع قدرت و صنيع فطرت و نسيج ارادت بود، در نخستين منزل وجود در صدر دولت بر تخت بخت نشست و مسجود مقربان گشت. از بهر آنكه ترنم حال پاك وي در طنين انس اين كلمات بود.
اي عزيز! هرچه در ملك و ملكوتست، هر يكي مسخر كاري معين است، اما آدمي مسخر يك كار معين نيست، بلكه مسخر مختاريست: چنانكه احراق بر آتش بستند، اختيار در آدمي بستند.
در سلسله هستى, هر كسى را جايگاهى است و اين جايگاه ها نشان از ظرفيت هاى وجودى آنها دارد:( و ما منّا الا له مقام معلوم). بنابراين عبور از يك جايگاه و ورود به جايگاهى بلند مرتبه تر, جز از راه افزايش ظرفيت وجودى, شدنى نيست كه آن نيز حركتى در جوهر مى طلبد و راه و رسم ويژه خود را دارد و از طريق اعتبار و مجاز يا وضع و قرارداد, چنين ارتقاى رتبه اى امكان پذير نيست.
اي آن كه به گِل، گُل چمن پوشيدي
در زير زمين مشك ختن پوشيدي
دي از سر ناز پيرهن پوشيدي
و امروز به خاك در، كفن پوشيدي
حق آن است كه آدمى كريم است; اما خاستگاه كرامت او را نبايد در بيغوله هاى دنيوى جستجو كرد; كرامت او در عمق جان و در سرشت او است و همين كرامت, رسول باطنى او براى پيمودن راه بس پر خطر قوس صعود, تا مرز بى انتهايى هستى است; كه (ان الى ربك الرجعى).
وَ الْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ ميگويد: وزن اعمال روز رستاخيز بودني است در ترازويي كه آن را عمود است و دو كفه و زبان.
اي جوانمرد، نجات از تيغ ظاهر بتيغ ظاهرست و نجات از عقوبت باطن بعقيدت باطن است. چون بزبان ظاهر گفتي لا اله الا اللَّه، تيغ اين سراي از گردنت برخاست و چون بدل پذيرفتي لا اله الا اللَّه، عقوبت آن سراي از تنت برخاست. زبان مؤمن پاسبان دلست. بذكر تسبيح و تهليل پاسباني دل كند. هر گه كه دل بصفت اخلاص و پيرايه صدق آراسته بود، پاسبان بر جاي خود بود. اما دلي كه در او اخلاص و صدق نباشد، خراب بود و در خانه خراب پاسبان نشاندن محال بود. چون سلطان اخلاص در صميم دل موحّد وطن گرفت.
آب و خاك را با لم يزل و لا يزال چه آشنايي، قدم را با حدوث چه مناسبت، حق باقي در رسم فاني چه پيوندد، ماسور تلوين بهيئت تمكين چون رسد؟! او جل جلاله فردا چون ديدار دهد بعطا دهد نه بسزا دهد، سزاوار ديدار او نيست هيچ چشم، سزاوار گفتار او نيست هيچ گوش، سزاوار معرفت او نيست هيچ دل، سزاوار راه او نيست هيچ قدم سزاوار طريق او نيست.
دنيا سراي اندوه است. از اين رو آن كس كه در طلب دنيا شتاب كند، خويشتن را به رنج اندر انداخته است و آن كس كه در طلبش درنگ روا دارد، يارانش را به رنج افكنده.