فايلستان

رفتم كه خار از پا كشم محمل نهان شد از نظر

يك لحظه غافل گشتم و صد ساله راهم دور شد

نفس جسم است؛ اما ماهيتش با جسمي كه اعضا از آن برمي‌آيند، فرق دارد. نفس نوراني و ملكوتي است؛ سبك است؛ ‌در ذات خود زنده است؛ در اعضاي بدن نفوذ دارد و مثل گلاب در گل و آتش در آتش‌دان، جاري و ساري در بدن است؛ هيچ تغيير و نابودي در آن راه ندارد. بقاي آن در اعضاي بدن مايه حيات است و انتقال آن از اعضا به عالم ارواح هم مايه مرگ آدمي.

فلك جسمى است چون گوى گردنده اندر جاى خويش. و اندر ميان او چيزهاست كه حركت ايشان بسرشت خويش بخلاف حركت فلك است، و ما اندر ميان اوييم. و او را فلك نام كردند از بهر حركت او كه گرد است همچون حركت بادريسه. و فيلسوفان او را اثير نام همى‌كنند.فلكها هشت گوى‌اند يك بر ديگر پيچيده، همچون پيچيدن تويهاى پياز. و خردترين فلكها آنست كه بما نزديكتر است، و ماه اندر او همى‌رود و همى‌برآيد، و فرود آيد تنها بى‌هنباز. و هر كره‌اى را مقداريست از ستبرى. و ستاره او را از بهر آن دو بعد اوفتد، يكى در دورترين و ديگر در نزديكترين. و كره دوم كه زبر وى همى‌گردد آن عطارد است. و سوم آن زهره است. و چهارم آن آفتاب است. و پنجم آن مريخ. و ششم آن مشترى. و هفتم آن زحل. اين گويهاى هفت ستاره رونده‌اند. و زبر اين همه گويى است ستارگان بيابانى را كه ثابته خوانند ايشان را يعنى ايستاده.گروهى زبر فلك هشتم فلكى ديدند نهم آرميده بى‌حركت و اين آنست كه هندوان او را برهماند خوانند.

عرش و كرسى و جرمهاى كرات

كمترند از بهائم و حشرات

خنفساء و مگس حمارقبان

همه با جان و مهر و مه بى جان

فلاسفه اجسام عالم (عناصر اوليه، يا كليات اجسام يا لااقل اجسام فلكي) را قديم مي‌دانند و فقط اعراض را حادث مي‌دانند، ولي طبق اين بيان هيچ قديم زماني در عالم نداريم و روي هر جسمي دست بگذاريم حادث است.

ققنوسى است كه با هر گشودن زندگى نوى آغاز مى كند نه اين كه همانند ابوالهول با حل شدن معمّايش جان ببازد و نيست گردد و هر زمان هركس به رمز مراجعه كند آن را به گونه اى ديگر مى گشايد سازوار با حال و مقام خود نه حقيقت رمز. اين نكته دليل بر نسبى بودن رمز نيست بلكه از آن جا كه رمز از ويژگى و چندلايگى برخوردار است هر لايه كه برگرفته شود لايه اى ديگر رخ مى نمايد. رمز بر معنايى ـ جز معناى ظاهر ـ كه سرچشمه آن است دلالت مى كند. آن معنى همواره برتر از قوا و تواناييهاى نفسانى ـ عقلانى آدمى است. رمز پيك عالم بالا ـ مثال ـ است. هر رمز كه گشوده گردد بار ديگر و در قراءتى ديگر و نو جان مى گيرد و معناى ديگرى دارد.

ز گريه مردم چشمم نشسته در خون است
ببين كه در طلبت حال مردمان چون است

نفس يگانه گوهر گران‌بهايى است كه وجود آدمى به آن وابسته است. اين يگانه گوهرگرانبها داراى قدرت و قواى فراوانى است كه سرچشمه ارتباط ما با دنياى درون و برون است. نفس را به اشتراك معانى متعدّد چون شى‌ء، عزّت نفس و اراده اطلاق كرده‌اند.

ما ز بالاييم و بالا مي رويم       مـا ز دريـاييم و دريـا مي رويم
ما ز اينجا و ز آنجا نيستيم      ما ز بي جاييم و بي جا مي رويم

آدمي با نوعي آگاهي ابتدايي و كودكانه مواجه است؛ آگاهي از نوع، «اين»، «اينجا» و «اكنون». شناخت جزئي از طريق اين مقولات انجام مي‌گيرد. اين هر سه در بطن خود، خود را نفي و از اين طريق، خود را اثبات مي كنند. «اكنوني» كه به ما نشان داده مي شود، ديگر از آن گذشته است و دقيقاً وقتي كه بايد باشد، نيست و همين حقيقت آن را شكل مي دهد. به همين صورت است «اين» و «اينجا». «اينجا»يي بالاخره پيش و پس، يمين و يسار و بالا و پايين دارد. «اينجا»يي كه بدان اشاره مي شود، در «اينجا»هاي بي شمار ناپديد مي گردد. پس نه «اكنون» و نه «اينجا» حقيقت ذاتي ندارند، بلكه امور و پديده‌هاي جداگانه و مستقل از يكديگر و در عين حال، خالي الذات هستند و از اين رو، بايد به ارتباط آن‌ها انديشيد.