انسان از خود اختيارى ندارد و محكوم به حكم خداوند است.ولى مأمور و مكلّف به انجام امر و نهى است و خوشا به حال انسانى كه هم مختار است و هم مجبور. مختار است به سبب آنكه مكلّف است زيرا تكليف، لازمه اش اختيار و استقلال است و مجبور است به سبب آنكه اعمال و افعال او به قدرت و اراده الهى است.
لطف و قهر از صفات خداست و شايسته اوست.امّا بنده آن است كه محتاج و نيازمند به حقّ باشد و در انجام اعمال خود اختيار نداشته باشد و مجبور و محكوم اراده خدا باشد.
جبر ، عدم اختيار بنده را گويند، اعمال انسان به اراده خداى تعالى انجام گيرد و بندگان هيچگونه اختيارى از خود ندارند.
فقر، « حقيقت فقر نيازمندى است.زيرا بنده همواره محتاج است، چه مملوك به مالك خود نياز دارد و غنى مطلق در حقيقت حق است و فقير صفت براى عبد است، فقر واقعى، فنا فى اللّه است كه اتحاد قطره با دريا خواهد بود.»
قهر ، عذاب، چيرگى، تأييد حق باشد به فنا كردن مرادها و باز داشتن نفس از آرزوها .
بى نياز از مخلوقات است و «له الكبرياءو العظمه» و علت و سبب زيبنده و شايسته افعال و احكام الهى نمى باشد.
اَزَل «استمرار وجود در زمان هاى مقدّر و غير متناهى در گذشته است، ازلى، وجودى كه وى مسبوق به عدم نيست، بى آغاز».
مراتب كمال فى نفسه باقى مى مانند و زوالى ندارند امّا صاحبان مراتب و كمال به حكم ﴿والله غالب على امره﴾ تحت امر خداوند مى باشند و انتقال و زوال آنها حتمى است.
مقام و مرتبه انسانى در دايره وجود، همچون آخرين نقطه قوس صعودى دايره است كه در پايين ترين جاى و در مقابل نقطه وحدت كه اصل و مبدأ آفرينش است، قرار دارد.