فايلستان

دين‌پژوهان بر اين باورند كه در باورهاي اغلب اديان، هر چيز در جهان داراي دو جنبۀ مينويي (روحاني، غيرمادي)، و گيتايي (مادي و دنيوي) است. به بيان ديگر، هر پديده‌اي در گيتي نمونه‌اي مينوي، و وجهي مثالي دارد كه برين و ناپيدا ست . به اين ترتيب، گاه اقليم هشتم ــ كه با هفت اقليم جغرافيايي عالم متفاوت است ــ تداعي‌گر بهشت، و نمونۀ آرماني هفت اقليم ديگر معرفي مي‌شود. رد پاي اين عالم مينوي را مي‌توان در شهر خوبان افلاطون ، اُگدوآد گنوسي، وَرِجَمكرد يا بهشت ييمۀ (جمشيد) اوستايي، قلعۀ كنگ دژ سياوش در اساطير ايران باستان، تيرنانوگ يا سرزمين جواني جاودان اقوام سلتي، بهشت غرب يا سوكاوَتيِ آميتابهۀ بـودا ــ كه نشانـي از تولد دوباره در جهانـي برتر است ــ اورشليم ‌آسمانيِ كتاب مقدس، و سرانجام عالم هولوگرافيك در كشفيات علوم جديد با كيفيات لامكاني‌اش، يافت.در متون اوستايي، از ورجمكرد يا بهشت ييمه كه به فرمان اهوره‌مزدا و به دست جمشيد در ايران‌ويج ساخته شد، سخن به ميان مي‌آيد كه در آن دروازه‌ها و ديوارهايي كه از خود نور مي‌تراود و مردمانش پديدار و پنهان شدنِ ستارگان و ماه و خورشيد را تنها سالي يك‌بار مي‌بينند، زيبايي خيره‌كننده‌اي را مجسم مي‌كند كه تداعي‌گر همان شهرهاي عالم مثال است . قلعۀ كنگ دژ در اساطير ايراني نيز، با وسعت، درخشش و زيبايي‌اش، و كوهي بر گرداگرد آن و هفت ديوار از فلزها و سنگهاي درخشان كه آن را احاطه كرده‌اند، هفت رودخانه و باغها و فضايي با شكوه به دور از پيري و مرگ، وصف شده است. در اين اسطوره‌ها آمده است كه كيخسرو با هفت شهريار به همراه سوشيانت، سومين و آخرين منجي زردشتي، به اين دژ مي‌روند تا پس از درهم شكستن اهريمن، به ديار خود، ايران ويج، بازگردند، نيز مشابه جزيرۀ خضراء در منابع اسلامي و شهرهاي خيالي عالم مثال است.

ديدار با خضر پيامبر(ع) در متون عرفاني به خوبي ارتباط آنها را با عالم مثال بيان مي‌كند . كوه كيهاني قاف يا همان كوه اساطيري البرز در اوستا كه دو شهر زمردين و عرفاني ـ تمثيليِ جابلسا و جابلقا در دو انتهاي آن واقع‌اند و در پسِ آن، قوس محدب فلك نهم يا فلك الافلاك است، نيز بخشي از جغرافياي شهودي است كه مرز عالم ما و آغاز عالم خيال را نشان مي‌دهد. درواقع، تنها با گسست ناگهاني از آفاق جغرافيايي عالم مي‌توان بر اين اقليم دست يافت و نفوذ در چنين ساحتي همواره مستلزم نوعي جذبه و دروني شدن است كه به بيرون از اين عالم راه مي‌نماياند. به محض خروج از اين عالم اتّجاه، ديگر پرسش از كجايي معنايي ندارد، زيرا اين مكاني بيرون از مكان است كه  آن را «ناكجاآباد» مي‌نامند، يعني «جايي» كه در هيچ‌جا نيست، بلكه خودش جا دهنده است. به بيان ديگر، اين مكان است كه در آن جاي دارد و جاي آن همه‌جا ست. از اين‌رو، شناسايي سپهرهاي فراحسي، همچون خاور باطني، شمال كيهاني و قطب آسماني نيازمند ورود به اين عالم دروني يا اقليم هشتم است .

همان اقليم هشتم يا اقليم نفس است، زميني بي‌كرانه كه خود شامل آسمانها و زمينها، فردوسها و دوزخها ست، و آنجا كه نفس خود را نظاره مي‌كند، عالم تجليات الٰهيه بر عارفان، كه هنگام مكاشفه، با ارواحشان و نه با اجسام، به آن داخل مي‌شوند و عجايب اين ارض را به صورت خلايق گوناگون، طعام و روائح و نعمتهاي وصف‌ناپذير شهود مي‌كنند .

تعبيرهاي افسانه‌اي قصص قديمي دربارۀ جابلقا و جابلسا در اشعار و ادبيات فارسي به صورت نمادي از دورترين نقطۀ خاور و باختر، يا ابتدا و انتهاي عالم، يا محلهايي با جغرافياي نامعين، موهوم و دور از دسترس آمده است دو شهر رمزي، كه نه در ارض جغرافيايي، بلكه در ارض ملكوت، عالم مثال، عالم برزخ، عالم خيال منفصل، اقليم هشتم و خلاصه در عالم هورقليا واقع‌اند، به دو شهر مشرقي و مغربي، كه يكي عالم ارواح يا مرتبۀ الوهيت، و ديگري عالم اجسام يا مرتبۀ انسانيت است، تعبير كرده‌اند. جابلقا، عالم مثال در مشرق ارواح، مشتمل بر صور عالم، و برزخي ميان غيب و شهادت يا ارواح مجرده و اجسام است، و جابلسا، عالم مثال در مغرب اجسام، و برزخي است از ارواح پس از مفارقت از نشئت دنيا، همراه با صور همۀ اعمال نيك و بدي كه كسب كرده‌اند. اما اين دو برزخ متفاوت‌اند، زيرا نسبت برزخي كه قبل از نشئت دنيويه است به نشئت دنيا، اوليت است و نسبت برزخي كه بعد از نشئت دنيويه، و از مراتب معراج است به نشئت دنيا، آخريت است؛ بنا بر اين، اتصال دو نقطه جز در حركت دوري متصور نيست. اما هر دو عالم، روحاني و از جوهر نوراني و غيرمادي، و مشتمل بر صور مثالي‌اند .

حق آن است كه وجود را حقيقتى واحد و درجات مختلف است; و افراد آن به لحاظ حقيقت و ذات با يكديگر اختلافى ندارند; بلكه اختلاف آنها ناشى از هويّتهاى آنهاست كه امورى زائد برحقيقت وجود نيست; چراكه تعيّن و تميّز در هويّتها به نفس هويّتهاى آنهاست; كه در سنخ حقيقت با يكديگر هماهنگى دارند; و پاره اى بر پاره اى ديگر از حيث ذات و حقيقت تقدّم دارند و اين تقدّم ناشى از گونه هاى اختلافهاى تشكيك انگيز است ـ از اولويّت و عدم آن و تقدّم و تأخّر و قوّت و ضعف ـ پس وجودى كه آن را سبب نيست از موجودات ديگر به موجوديّت سزاوارتر است; و به تقدّمى ذاتى مقدّم است بر تمام موجودات; بلكه تمامى موجودات همچون سايه ها و رشحاتى هستند براى نور هستي او و درياى نيكى و بخشندگى او. همچنين تمام وجودات عقلى مقدّم اند بر آنچه پس از آنها مى آيد; و وجود جوهر مقدّم است بر وجود عرض.

عزيز جاني بايد كه او را بر اسرار «بِسْمِ اللَّهِ» اشرافي دهند، يك شظية از حقيقت اين نام بر كنگره طور تجلّي كرد طبق طبق از وي ميشكافت، و از هم فرو ميريخت، تا در عالم ذرّه ذرّه گشت.

آدم صفي كه بديع قدرت و صنيع فطرت و نسيج ارادت بود، در نخستين منزل وجود در صدر دولت بر تخت بخت نشست و مسجود مقربان گشت. از بهر آنكه ترنم حال پاك وي در طنين انس اين كلمات بود.
 

 هركه نعمت بيند، بر خود بيند خود را ديده باشد و هر كه منعم بيند به وي بيند، خود را نديده باشد.

شد روان از خيمه بر چرخ بلند

خصم در غوغا و شه رفته ز هوش

كآمد او را نالۀ خواهر بگوش

كاي امير كاروان كربلا

كوفيان بر غارت ما زد صلا

ديده بگشا سيل لشگر بين بدشت

دستگيري كن كه آب از سرگذشت

غنچه هاي بوستان بوتراب

رفت بر باد و گلستان شد خراب

شه چو بشنيد اين صداي جانگداز

غيرت الله چشم حق بين كرد باز

بي محابا رو سوي لشگر نهاد

پاي رفتارش نماند و سر نهاد

چون نشست از پا خديو مستطاب

كرد با كافردلان روي عتاب

كاي گروه كفر كيش و بد نهاد

گر شما را نيست بيمي از معاد

هين بياد آريد از احساب خويش

رسم احراز عرب گيريد پيش

خون من گر بر شما آمد مباح

نيست اين مشت عقايل را جناح

باز گرديد اي گروه عهد سست

هين فرو ريزيد خون من نخست

شمر دون با خيل لشگر زان عتاب

كرد روي سوي خديو مستطاب

شد فضال آسمان نيلي ز گرد

كس نشد واقف كه او با شه چه كرد

كاخ گردون را چو خون از سرگذشت

فاش شد كه خنجر از خنجر گذشت

از فلك بر سر زنان روح الامين

بر زمين آمد بصد شور و حنين

گاه بر چپ ميدويد و گه براست

كاي گروه اين نور چشم مصطفي است

ايستاده بر سر اينك جدّ او

چشم حسرت بر نهال قدّ او

ترسم از آهي جهان بر هم زند

آتش اندر مزرغ آدم زند

اي ذبيح عشق اي زاد خليل

اي فدايت صد هزاران جبرئيل

بي تو فرگاه نبوت شد بياد

خاك عالم بر سر جبريل باد

بضعۀ زهرا بصد فرياد و آه

پابرهنه تاخت سوي حربگاه

ديد جسمي در ميان خون نگون

قاتلان آورده بر وي روز خون

غيرت الله نالۀ چون رعد كرد

تو ستاده ميكني بر وي نگاه

زان سپس با لشگر كين با عتاب

كرد آن بانوي باغيرت خطاب

كاين حسين است اي گروه بيوفا

وارث حيدر سليل مصطفي

خون او خون خداوند ودود

گر نبود آنخون خداوندي نبود

خون صدّيقان بپالودند و زان ره ساختند

جز بدل رفتن در آن ره يك قدم را بار نيست.