فايلستان

ورد زبان و وارد دل در هم بسته و بهم پيوسته، تا اوراد اذكار بر زبان بنده روانست، واردات انوار در دل وي تابانست، و تا جوارح و اركان بنده بنعت ادب در نماز است جان و روان وي در حضرت راز و نازست. و بر عكس اين تا بر زبان بنده بيهده ميرود، دل وي در غفلت مي‌بود و تا قدم از دايره فرمان بدر مي‌نهد، حلاوت ايمان بدل وي راه نيابد.

اى ساربان منزل مكن جز در ديار يار من
تا يك زمان زارى كنم بر ربع و اطلال و دمن
ربع از دلم پرخون كنم خاك دمن گلگون كنم
اطلال را جيحون كنم از آب چشم خويشتن

كلام‌ها بر دو گونه باشند و سكوت‌ها بر دو گونه: كلام، يكي حق بود و يكي باطل و سكوت، يكي حصول مقصود و آن ديگر غفلت. پس هر كسي را گريبان خود بايد گرفت اندر حال نطق و سكوت، اگر كلامش به حق بود گفتارش بهتر از خاموشي و اگر باطل بود خاموشي بهتر از گفتار، و اگر خاموشي از حصول مقصود و مشاهده بود خاموشي بهتر از گفتار و اگر از حجاب و غفلت بود گفتار بهتر از خاموشي.

اي چرخ فلك پايهٔ پيروزهٔ تو

زنبيل جهان گداي دريوزهٔ تو

صد سال فلك خدمت خاك تو كند

نگزارده باشد حق يكروزهٔ تو

اين همه گفتيم ليك اندر مپچ

بي‌عنايات خدا هيچيم هيچ

بي عنايات حق و خاصان حق

گر ملك باشد سياهستش ورق

اي خدا اي فضل تو حاجت روا

با تو ياد هيچ كس نبود روا

اين قدر ارشاد تو بخشيده‌اي

تا بدين بس عيب ما پوشيده‌اي

قطرهٔ دانش كه بخشيدي ز پيش

متصل گردان به درياهاي خويش

قطرهٔ علمست اندر جان من

وارهانش از هوا وز خاك تن

پيش از آن كين خاكها خسفش كنند

پيش از آن كين بادها نشفش كنند

گر چه چون نشفش كند تو قادري

كش ازيشان وا ستاني وا خري

قطره‌اي كو در هوا شد يا كه ريخت

از خزينهٔ قدرت تو كي گريخت

گر در آيد در عدم يا صد عدم

چون بخوانيش او كند از سر قدم

صد هزاران ضد ضد را مي‌كشد

بازشان حكم تو بيرون مي‌كشد

از عدمها سوي هستي هر زمان

هست يا رب كاروان در كاروان

خاصه هر شب جمله افكار و عقول

نيست گردد غرق در بحر نغول

باز وقت صبح آن اللهيان

بر زنند از بحر سر چون ماهيان

در خزان آن صد هزاران شاخ و برگ

از هزيمت رفته در درياي مرگ

زاغ پوشيده سيه چون نوحه‌گر

در گلستان نوحه كرده بر خضر

باز فرمان آيد از سالار ده

مر عدم را كانچ خوردي باز ده

آنچ خوردي وا ده اي مرگ سياه

از نبات و دارو و برگ و گياه

اي برادر عقل يكدم با خود آر

دم بدم در تو خزانست و بهار

باغ دل را سبز و تر و تازه بين

پر ز غنچه و ورد و سرو و ياسمين

ز انبهي برگ پنهان گشته شاخ

ز انبهي گل نهان صحرا و كاخ

اين سخنهايي كه از عقل كلست

بوي آن گلزار و سرو و سنبلست

بوي گل ديدي كه آنجا گل نبود

جوش مل ديدي كه آنجا مل نبود

بو قلاووزست و رهبر مر ترا

مي‌برد تا خلد و كوثر مر ترا

بو دواي چشم باشد نورساز

شد ز بويي ديدهٔ يعقوب باز

بوي بد مر ديده را تاري كند

بوي يوسف ديده را ياري كند

تو كه يوسف نيستي يعقوب باش

همچو او با گريه و آشوب باش

بشنو اين پند از حكيم غزنوي

تا بيابي در تن كهنه نوي

ناز را رويي ببايد همچو ورد

چون نداري گرد بدخويي مگرد

زشت باشد روي نازيبا و ناز

سخت باشد چشم نابينا و درد

پيش يوسف نازش و خوبي مكن

جز نياز و آه يعقوبي مكن

معني مردن ز طوطي بد نياز

در نياز و فقر خود را مرده ساز

تا دم عيسي ترا زنده كند

همچو خويشت خوب و فرخنده كند

از بهاران كي شود سرسبز سنگ

خاك شو تا گل نمايي رنگ رنگ

سالها تو سنگ بودي دل‌خراش

آزمون را يك زماني خاك باش

آدمي موجودي جامع اين هر دو عالم است. چه تن وي نمونه اي از عالم خلق است و روحش از عالم امر. خداوند تعالي فرمود: «ويسالونك عن الروح قل: الروح امردبي » روان آدمي در آغاز قبل از موجوديت ديگر موجودات در درياي حقيقت به عنايات ازلي شناور بود.و سپس به اصل خويش بازگردد و به سوي سرچشمه ي خويش شناگري كرده به درياي حقيقت باز گردد، در شرايطي كه استعداد پذيرش فيض هاي جلال و جمال را و انوار سرمدي را حاصل كرده باشد.

حقيقت صور مدركه اشياء كه علم نفس اند شأنى از شئون نفس اند و اين نه انقلاب حقيقت است بلكه ارتقا و جهش نفس از نقص به كمال است .

اي خيل ستارگان سپاه و حشمت

دوران فلك زبون تيغ و قلمت!

عالم همه چيست پيش تو؟ مشتي خاك

وان نيز همه فداي خاك قدمت!

جاني كه به نورِ حق ندارد امّيد

در عالم اوهام بماند جاويد

چون ذرّهٔ ناچيز بوَد در سايه

چون كودكِ يك روزه بوَد در خورشيد

چنان در گذشتم جهان خراب

بشوييد جسم مرا با شراب

كفن پوشم را برگ ريزانم كنيد

ز آب رزان شست وشويم كنيد

به پهلوي ميخانه دفنم كنيد

نيايند بر قبر من هيچ مرد و زن

بغير از مغني و يك تار زن