خلق اندر چيزها بدون حق، بدان است كه چيزها را چنان كه هست مي‌نبينند، و اگر بينندي برهندي. و ديدار درست بر دو گونه باشد: يكي آن كه ناظر اندر شيء به چشم بقاي آن نگرد و ديگر آن كه به چشم فناي آن. اگر به چشم بقا نگرد مر كل را اندر بقاي خود ناقص يابد؛ كه به خود باقي ني‌اند اندر حال بقاشان، و اگر به چشم فنا نگرد، كل موجودات اندر جنب بقاي حق فاني يابد و اين هر دو صفت از موجودات مر او را اعراض فرمايد.
اگرچه خور به چرخ چارمين است
شعاعش نور و تدبير زمين است
طبيعت هاي عنصر نزد خور نيست
كواكب گرم و سرد و خشك و تر نيست
عناصر جمله از وي گرم و سرد است
سپيد و سرخ و سبز و آل و زرد است
بود حكمش روان چون شاه عادل
كه نه خارج توان گفتن نه داخل
چو از تعديل شد اركان موافق
ز حسنش نفس گويا گشت عاشق
از ايشان مي پديد آمد فصاحت
علوم و نطق و اخلاق و صباحت
ملاحت از جهان بي‌مثالي
درآمد همچو رند لاابالي
به شهرستان نيكويي علم زد
همه ترتيب عالم را به هم زد
گهي بر رخش حسن او شهسوار است
گهي با نطق تيغ آبدار است
چو در شخص است خوانندش ملاحت
چو در لفظ است گويندش بلاغت
ولي و شاه و درويش و توانگر
همه در تحت حكم او مسخر
درون حسن روي نيكوان چيست
نه آن حسن است تنها گويي آن چيست
جز از حق مي‌نيايد دلربايي
كه حق گه گه ز باطل مي‌نمايد
مؤثر حق شناس اندر همه جاي
ز حد خويشتن بيرون منه پاي
حق اندر كسوت حق بين و حق دان
حق اندر باطل آمد كار شيطان
دل نيست كه نور حق بر او تافته نيست
جان نيست كه اين حديث دريافته نيست
آن قوم كه ديباي يقين بافته اند
دانند كه اين سخن فرا يافته نيست
ياري از غير حق نه از دينست
حق «اياك نستعين» اينست
گر تو اين نكته را نمي‌داني
هر دم «الحمد» را چه ميخواني؟
عاشق دوست ياد نان نكند
كز چنين دوست كس زيان نكند
چون توكل كني، مگو از غير
رخ درو كن، بتاب رو از غير
زمره‌اي از توكلند به رنج
فرقه‌اي از كفايت اندر گنج
هر چه او داد غايت آن باشد
شكر ميكن، كفايت آن باشد
از توكل شوي رياضت بين
وز كفايت شوي رياض نشين
آنكه ز اسباب در غرور افتد
از توكل عظيم دور افتد
متوكل سبب يكي بيند
متفرق در آن شكي بيند
ز تفرق مباش سرگردان
به توكل بناز چون مردان
به اعتابش بساز و شور مكن
سر او پيش غير عور مكن
بكشي سر، پسنده كي باشي؟
نكشي بار، بنده كي باشي؟
خواجگي سر بسر جمال و خوشيست
بندگي ابتهال و بار كشيست
تو چه داني كه سودت اندر چيست؟
نيكي و نيك بودت اندر چيست؟
گر چه دردت ز خشم و كينهٔ اوست
نه دوا نيزت از خزينهٔ اوست؟
همه كس ره به كار خويش برد
يار بايد كه يار خويش برد
تكيه بر خنجر و سپاه مكن
جز به ايزد به كس پناه مكن
يارت او بس، به هر چه درماني
اين سخن بشنو، ار مسلماني
جز توكل مبر به راه دليل
از هدايت رفيق جوي و خليل
از طهارت سلاح و مركب ساز
خود و جوشن ز طاعت و ز نماز
هيكل از عصمت و كمر ز وفا
مشعل و شمع و روشني ز صفا
دور باشي ز «آيةالكرسي»
پيش خود ميدوان، چه ميترسي؟
ميفرست از براي حاجب خاص
نامهٔ صدق و قاصد اخلاص
اهل اين داوري صبورانند
وآن دگر عاجزان و كورانند
سر تسليمشان فرو رفته
ذوق معني به جان فرو رفته
فلسفي را با سياست دان بيك ميزان مسنج
چشم آن خورشيد كوري ديدهٔ اين بي نمي
آن تراشد قول حق را حجت نا استوار
وين تراشد قول باطل را دليل محكمي
وَ الْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ ميگويد: وزن اعمال روز رستاخيز بودني است در ترازويي كه آن را عمود است و دو كفه و زبان.
بر مثال باران‌اند هر جاي كه رسد نفع رساند، هم در بوستان وهم در خارستان، هم بر ريحان هم بر امّ غيلان. همچنين اهل اسلام در راحت يكديگر و رأفت بر يكديگر يكسانند و يك نشان‌اند.
دو شب از ماه نو سالي به عيد اميد مي باشد
هلال جام هر جا هست سي شب عيد مي باشد
نباشد دولت ناخوانده را نسبت به دولتها
نشاط افزون دهد صحبت چو بي تمهيد مي باشد
ز نورحق بود هر كس زهستي بهره اي دارد
ظهور ذره ناچيز از خورشيد مي باشد
نمي انديشد از زخم زبان هر كس كه مجنون شد
بهار خشك مغزان سايه هاي بيد مي باشد
به عبرت بين جهان را تا كند قطع اميد از تو
كه ديدنهاي رسمي را زپي واديد مي باشد
بود از گردش پرگار دور عيش مركز را
گشاد اهل دل در حلقه توحيد مي باشد
آفتاب از آسمان پيدا نمود
چشم نابينا نمى‌بيند چه سود
اى كه چشمت را بمعنى نور نيست
نزد حق شو حق ز بنده دور نيست
او بما از ما بما نزديكتر
داند آن كس كو ز خود دارد خبر
وجود مطلق كه داراى كمال اسماء و صفات است در وجود همه موجودات و ممكنات عالم متجلّى است و تعيّن ها كه عارض وجود حقيقى گشته اند امورى اعتبارى هستند و در واقع «نمود» بى «بود» هستند و حقيقت ندارند و موجود حقيقى، حقّ است.